به بچه هامون چی بگیم

شیوه پاسخگویی به پرسش های خاص کودکان در گفت وگو با دکتر کتایون خوشابی روان پزشک کودک و نوجوان

با پسرم داشتیم از یک فروشگاه خرید می‌کردیم که ناگهان با صدای بلند از من پرسید: «مامان نگاه کن! چقدر موهای اون آقا بلنده! با گل سر موهاشو بسته، مگه دختره؟» آن آقا برگشت و من کلی خجالت کشیدم و رویم را به طرف دیگری برگرداندم...

به پسرم گفتم: «یواش‌تر! اون آقا متوجه شد، زشته با صدای بلند می‌گی!» با تعجب و البته کمی ترس پرسید:‌ «مگه من چی گفتم؟» انگار فراموش‌کرده بودم با یک بچه ۵ ساله صحبت می‌کنم، کمی گیج و البته عصبانی شده‌ بودم، باید چی می‌گفتم؟ واقعا وقتی کودکان کنجکاو ما بدون توجه به زمان و مکان، سوال‌های خاصی می‌پرسند چه باید کرد؟ در همین رابطه با خانم دکتر کتایون خوشابی، روان‌پزشک کودک و نوجوان و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌بهزیستی و توانبخشی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

▪ وقتی کودکمان سوال نابجایی را در جمع مطرح می‌کند یا حرف نامناسبی در یک محفل عمومی می‌زند، ما باید چه واکنشی نشان دهیم؟

با توجه به اینکه هرچه سن کودکان کمتر باشد، صبر و تحمل آنها کمتر است، خیلی وقت‌ها والدین از این سوال‌ها و حرف‌ها خسته و مستاصل و مجبور می‌شوند به فرزند خود جوابی بدهند که خیلی هم واقع‌بینانه یا مناسب نیست. پاسخ‌هایی که به این قبیل سؤال‌های کودکان داده می‌شود، باید با توجه به سن آنها و براساس رشد فکری‌شان باشد، یعنی پاسخی که والدین به یک کودک ۳ ساله می‌دهند باید با پاسخی که به یک کودک ۳ تا ۶ ساله یا یک کودک ۱۰ ساله می‌دهند، متفاوت باشد. خیلی وقت‌ها که والدین نمی‌توانند بلافاصله جوابی به کودک بدهند یا پاسخی برای سوالشان ندارند، اگر سن کودک پایین است، پرت‌کردن حواس او می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.

▪ اما این همیشه جواب نمی‌دهد.

در این صورت باید برای کودک حد و حدودی مشخص کرد. مثلا اگر کودک ۴ ساله بیرون از خانه در محل عمومی سوالی می‌پرسد، با توجه به اینکه مفهوم زمان را درک نمی‌کند، باید مکان و زمان جواب‌دادن را برایش مشخص کرد. مثلا اگر والدین بلافاصله نمی‌توانند پاسخ دهند، بهتر است به او بگویند:‌ «وقتی به خانه رسیدیم، راجع به این موضوع صحبت می‌کنیم ولی الان دیگه راجع به آن صحبت نمی‌کنیم.» وقتی این حد و مرز برای کودک تعیین می‌شود و والدین خیال کودک را راحت ‌کنند که در زمان و مکان مناسب جواب سوالش را می‌گیرد، مشکل حل می‌شود و کودک موضوع را پیگیری نمی‌کند اما برخی کودکان پافشاری می‌کنند. در این صورت والدین باید توضیح دهند الان وقت پرسیدن این سوال و پاسخ‌دادن به آن نیست و باید مفهوم غریبه و خودی را برایش مشخص کنند. می‌توان به کودک گفت خیلی از صحبت‌ها، سوال‌ها و جواب‌ها فقط در حضور افراد آشنا مثل پدر و مادر، خواهر و برادر باید مطرح شود، نه در مقابل غریبه‌ها. تعیین مرز غریبه و خودی می‌تواند به کودکان کمک کند بفهمند چه سوال‌هایی را می‌توانند در حضور دیگران بپرسند.

▪ به نظر می‌رسد، چند سوال خاص در میان انبوه سوال‌هایی که کودکان می‌پرسند، مشترک باشد؛ مثلا این پرسش که: «چرا اون آقاپسر گردنبند انداخته؟ مگه مردها هم موهاشون رو رنگ می‌کنن؟»

ببینید، با توجه به موضوعاتی که در جوامع کنونی وجود دارد، مهم است برخی از مسائل را برای کودکان به‌صورت قطعی مطرح نکنیم، چراکه ممکن است در آینده با مسائلی مواجه شوند که برخلاف آنچه والدین به آنها یاد داده‌اند، باشد و این مساله باعث می‌شود اعتمادشان را به والدین از دست بدهند. خانواده‌هایی که هر چیزی را به صورت فرمول‌وار یعنی درست و غلط و سیاه سفید و به‌صورت قطعی و یقین به کودکان آموزش می‌دهند، در آینده دچار مشکل خواهند شد، چراکه خیلی وقت‌ها زندگی براساس فرمول‌های یقینی پیش نمی‌رود. پس بهتر است همیشه در مورد تفاوت‌های فردی با کودکان صحبت کنیم. به آنها بگوییم این تفاوت‌های فردی جهان را متنوع، دوست‌داشتنی و قشنگ می‌کند. اگر فردی موهایش بلند است یا پوشش او با دیگران تفاوت دارد، دلیل بر بد بودن یا برتری او نیست. نباید در مورد این موارد قضاوت کنیم. باید بگوییم که او این‌ طور می‌پسندد و روی تفاوت‌ها تاکید کنیم. اگر والدین بتوانند طوری این اطلاعات را به بچه‌ها بدهند که در معرض قضاوت قرار نگیرند، مشکل حل می‌شود.

▪ وقتی سوالش به یک نقص یا بیماری برمی‌گردد، چطور؟ مثلا وقتی می‌پرسد: «چرا دوستم روی صندلی چرخدار می‌نشیند؟» چه جوابی باید به کودک بدهیم؟

در این موارد بهتر است به همان تفاوت‌های فردی اشاره کنیم. با توجه به طرح ادغام معلولان جسمی در مدارس، فرزندان ما در کنار کودکانی قرار می‌گیرند که از نظر ظاهری با آنها متفاوت هستند. می‌توان به کودک گفت تفاوت‌ها می‌تواند به تعداد افراد روی زمین باشد و در جامعه یا کلاسی که درس می‌خوانی، ممکن است یکی از دوستانت عینک بزند، یکی از واکر و یکی از ویلچر یا سمعک استفاده کند. این تفاوت‌ها همانند تفاوت رنگ پوست و رنگ چشم است و نباید در مورد کسی قضاوت کرد. بهتر است این آموزش‌‌ها در بستر خانواده انجام شود تا کودک برخورد عادی با افراد مختلف داشته باشد.

▪ و موقعی که سر و وضع و آراستگی ما را با سر و وضع و آراستگی والدین دوستانش مقایسه می‌کند، چطور؟

این حق طبیعی فرزندان ماست که والدینی تمیز، مرتب و آراسته داشته باشند بنابراین این درخواست طبیعی و منطقی است اما خوب است برای بچه‌ها توضیح دهیم ما هم آراستگی و زیبایی را دوست داریم اما گاهی فرصت نداریم بیشتر به خودمان برسیم. گاهی صرفا باید توضیح مختصری داد و بحث را عوض کرد و به کودک اجازه نداد به سوالش پروبال دهد چرا که نتیجه‌ای نخواهد داشت. بعضی بچه‌ها می‌پرسند چرا خانم‌ها باید در خیابان روسری سرشان کنند. با توجه به اینکه ما در جامعه‌ای مذهبی زندگی می‌کنیم، باید راجع به مسائل مربوط به محرم و نامحرم به کودکان با دقت توضیح داد. خیلی وقت‌ها بچه‌ها اصرار دارند دلیل این کار را بدانند اما تا ۶ سالگی که تفکر آنها منطقی نیست، بهتر است پاسخ‌دادن را به تعویق انداخت. گاهی خانواده نمی‌دانند چه جوابی به کودک بدهند اما تصور می‌کنند اگر بگویند نمی‌دانم، از اعتبار آنها کاسته می‌شود. در حالی که در زمان حاضر بچه‌ها به وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌ها دسترسی دارند و می‌توانند از این طریق پاسخ سوال خود را بگیرند. پس اگر جواب سوالی را نمی‌دانیم، می‌توانیم بگوییم که تحقیق می‌کنم و به تو جواب می‌دهم.

سهیلا عابدین‌پور