همکاری های ایران و ترکیه چرا

افزایش رایزنی های اخیر میان مقامات ایران که در قالب سفر چند ساعته سعید جلیلی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به آنکارا پس از مذاکرات با گروه ۳ ۳ و همچنین دیدار «منوچهر متکی» وزیر امور خارجه ایران با «علی بابا جان» همتای ترک خود در حاشیه اجلاس گروهD۸ صورت گرفته است, به سفر روز پنجشنبه دکتر احمدی نژاد به ترکیه رسیده و این سفر در کانون توجه رسانه های دنیا قرار گرفته است

افزایش رایزنی های اخیر میان مقامات ایران که در قالب سفر چند ساعته "سعید جلیلی" دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به آنکارا پس از مذاکرات با گروه ۳+۳ و همچنین دیدار «منوچهر متکی» وزیر امور خارجه ایران با «علی بابا جان» همتای ترک خود در حاشیه اجلاس گروهD۸ صورت گرفته است، به سفر روز پنجشنبه دکتر احمدی نژاد به ترکیه رسیده و این سفر در کانون توجه رسانه های دنیا قرار گرفته است.

در این میان متاسفانه برخی از رسانه های غربی با شانتاژ خبری و جوی مسموم با این مسئله بر خورد کردند در داخل نیز برخی از منتقدان همیشه مخالف دولت نهم و بویژه برخی از چهره های جریان موسوم به اصلاحات طبق منعمول همیشه به نا جوانمردانه ترین شکل ممکن به تخریب و سمپاشی علیه دولت و بویژه سیاست خارجی آن دست زدند بطور مثال "محسن امین زاده" معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه دولت اصلاحات در مطلبی توهین آمیز این سفر را توریستی و تبلیغاتی خواند، هرچند که وی در این مطلب هیچگاه به این سؤال اساسی که چرا این اظهارنظرها در دولت قبل و سفرهای وی مطرح نکرده و فقط به دولت نهم تسری می دهد، پاسخ نداد.

با این حال، گزارش زیر درپی پاسخ به این ادعاها نیست و در واقع هدف اصلی بررسی روابط و همکاری های فی مابین ایران و ترکیه به منظور واکاوی اهداف سفر دکتر احمدی نژاد به آنکارا است.

● موقعیت جغرافیایی کشور ترکیه:

ترکیه نقطه تلاقی دو قاره مهم آسیا و اروپا است. ترکیه در جنوب شرقی اروپا وجنوب غربی آسیا واقع شده است و بین ۵/۳۶ و ۴۲ درجه عرض شمالی و ۲۶ و۴۵ درجه طول شرقی در نیمکره شمالی قرار گرفته است. سرزمین ترکیه به صورت مستطیلی قابل تصور است که طول آن از شرق تا غرب حدود ۱۶۶۰ کیلومتر و عرض آن بطور متوسط ۵۵۰ کیلومتر است. ترکیه از ۳ طرف به وسیله دریا احاطه می شود.

از نظر وسعت، ترکیه با ۵۷۸/۸۱۴ کیلومتر مربع مساحت سی و پنجمین کشور جهان محسوب می شود. این کشور متشکل از دو شبه جزیره است، ۱- شبه جزیره آناتولی[۱] که ۹۷ درصد از خاک ترکیه را تشکیل می دهد و در قاره آسیا واقع شده است.۲- شبه جزیره تراس شرقی که تنها ۳ درصد از خاک این کشور را در قسمت اروپایی ترکیه تشکیل می دهد. این دو شبه جزیره بوسیله در یای مرمره[۲] از هم جدا می شوند. ترکیه ۶ همسایه آسیایی و ۲همسایه اروپایی دارد. (قاسمی، ۱۳۷۴: ۱).

در واقع مرز های کنونی ترکیه در سال ۱۹۲۳ تثبیت شده اند. ترکیه در قاره آسیا با کشوره های گرجستان[۳]، ارمنستان[۴] و بخش کوچکی از آذربایجان[۵] از طرف شمال شرق هم مرز است. همچنین کشور های خاور میانه ای ایران، عراق و روسیه در جنوب شرقی ترکیه واقع شده اند. همسایگان اروپایی این کشور، یونان[۶] و بلغارستان[۷] می باشند که از سمت شمال غرب با ترکیه هم مرز هستند. (ابوک، ۱۳۸۴: ۱۲- ۱۱).

● جمعیت، قومیت و مذهب در ترکیه:

جمعیت ترکیه طبق آخرین آمار موجود ۷۰ میلیون و پانصد هزار نفر بر آورد می شود، میزان رشد جمعیت در ترکیه یک وشش دهم درصد است، میزان با سوادی در این کشور ۵/۸۶ درصد (زنان ۷/۸۷- مردان ۳/۹۴ ) برآورد شده است. (لوییس، خرداد و تیر ۱۳۸۶: ۲۱). در حال حاضر، ترکیه دارای جمعیت جوان و پویاست، علت این امر سیاست دولت پس از استقلال این کشور در سال ۱۹۲۳ است که در جهت افزایش جمعیت گام برداشت. در حال حاضر متوسط سن افراد دراین کشور ۳/۲۷ سال است. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۸۴: ۲۴).

اکثریت جمعیت ساکن در ترکیه را ترکها تشکیل می دهند که نیاکانشان از آسیای میانه به ترکیه آمدند، همچنین برآوردها نشان می دهد حدود ۲۴ هزار یهودی[۸] در ترکیه زندگی می کند که بیشتر آنها نیز ساکن استانبول[۹] هستند. ارمنی ها هم هزاران سال در شرق آناتولی زندگی کرده اند، هنوزهم استانبول جمعیت کوچکی ارمنی را در خود جای داده است. (ابوک، ۱۳۸۴: ۵۵)

کردها[۱۰] نیز با جمعیتی بین ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر بزرگترین اقلیت قومی ترکیه را تشکیل می دهند، قریب یک چهارم جمعیت کشور، در مناطق کرد نشین یا کردستان ترکیه که در شرق و جنوب شرقی آناتولی قرار دارد، ساکن هستند. همچنین حدود یک دهم جمعیت استانبول و یک سوم ترکهای مقیم اروپا را کردها تشکیل می دهند. (انصاری، ۱۳۷۳:۰ ۲۲۸). طبق آمار های موجود حدود ۹۹ درصد مردم ترکیه پیرو دین اسلام هستند. (ابوک، ۱۳۸۴: ۷۳).

مسلمانان ترک اکثراً تابع مذهب تسنن هستند که در میان آنها حنفی ها بزرگترین گروه محسوب می شوند و عمدتاً در مرکز و غرب ترکیه ساکن هستند. شافعی ها با جمعیت کمتر در مناطق شرقی ترکیه مستقر هستند و اکثراً کرد هستند. (قاسمی، ۱۳۷۴: ۲۷).

هرچند در ترکیه هیچ آمار مشخصی از مذاهب و فرقه ها و جود ندارد ولی همگان براین باورند که حدود ۸۰ درصد از مسلمانان ترکیه سنی و نزدیک به ۲۰ درصد شیعه هستند. (انصاری، ۱۳۷۳: ۱۲۳).

● مختصری درباره تاریخ ترکیه:

ترکیه بیش از ۳ هزار سال محل برخورد فرهنگها بوده است. گاهی این برخوردها کشمکش های خشونت آمیزی برای تصاحب قدرت بوده اند اما سرانجام همین برخوردها موجب پدیدآیی جامعه ای متلاطم و متکثر همراه با برخی از شگفت انگیزترین جلوه های تاریخی و باستان شناسی در جهان شده است. (ابوک، ۱۳۸۴: ۷). ترکیه بصورت اخص و ترکان به صورت عام در تاریخ اسلام تأثیر ژرفی داشته اند و امروز نیز مسلمانان ترک از بزرگترین ذخایر بالقوه انسانی عالم اسلام به شمار می روند. (ابوالقاسمی. اردوش، ۱۳۷۸: ۳).

اگر بپذیریم تاریخ ترکیه از سال ۱۴۵۳ میلادی و با فتح «قسطنطنیه»[۱۱] به دست سلطان «محمد فاتح» رقم خورده است، هم اکنون بیش از ۵۰۰ سال از عمر این حکومت اسلامی می گذرد. امپراتوری عثمانی[۱۲] در عمر ۴۵۰ ساله خود بیشترین چالشها و تنشها را در روابط خارجی با کشورهای غربی و اروپایی داشته است. با رسیدن ارتش عثمانی به دروازه های «وین[۱۳]» در سال ۱۵۲۹ میلادی و ناکامی نیروهای نظامی عثمانی در تسخیر این شهر، روند انحطاط امپراتوری عثمانی آغاز شد.

کشورهای اروپایی اگر چه دراین مقطع به دلیل رقابت های بین خود، تمایلی به سقوط امپراتوری عثمانی نداشتند اما با اتخاذ سیاست های همسو و هماهنگ تلاش کردند تا زمینه را برای فرو پاشی امپراتوری عثمانی از داخل و خارج فراهم کنند. (رستگار، ۳۰ مهر ۱۳۸۴: ۶).

پایان جنگ جهانی اول[۱۴] و شکست عثمانی در این جنگ، پایان دردناک و غم انگیزی را برای این امپراتوری رغم زد و بدین سان دولت بزرگ عثمانی که در دوران حیات سیاسی خود به مدت ۳ قرن بزرگترین قدرت جهانی بود، به واحد های متعدد سیاسی تجزیه شد[۱۵] و از خاکستر این امپراتوری، ترکیه کنونی سر برآورد. (تهامی، ۱۳۸۴: ۱۵۵).

با تأسیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ نه تنها زخم وارد شده بر تن جهان اسلام التیام نیافت بلکه روند تضعیف ارزشهای اسلامی در جامعه ی ترکیه سرعت گرفت. آتاتورک با پایه ریزی یک رژیم سکولاریستی در کشور و پیروی از سیاست های غربگرایانه در داخل و خارج، به همگرایی با غرب شدت داد. (رستگار، ۳۰ مهر ۱۳۸۴: ۶).

● ویژگی های نظام سیاسی و حکومتی ترکیه:

ساختار حکومت در هر کشوری مؤلفه ها و ویژگی های خاص خود را دارد. حاکمیت ها معمولاً با تغییر دولتها و روی کار آمدن احزاب، گروهها و شخصیت های سیاسی تغییر نمی کنند. راهبردهای کلان و خط مشی های اصولی در یک کشور توسط حاکمیت ها ترسیم شده و دولتها با کمی انعطاف و دارا بودن قدرت مانور محدود، موظف به اجرای این خط مشی ها در قالب برنامه های مختلف هستند. اصولاً ساختارشکنی خط قرمز حاکمیت ها به شمار رفته و هر اقدامی در جهت تغییر ساختارها با واکنش عناصر و عوامل محافظت کننده حاکمیت مواجه می گردد. (رستگار، خرداد ۱۳۸۵: ۴۲).

قانون اساسی ترکیه به ترتیب در سالها ی ۱۹۷۱، ۱۹۷۳و ۱۹۷۴ درپی تحولات داخلی دچار تغییراتی گردید و سر انجام در سال ۱۹۸۲ قانون اساسی جدید این کشور به همه پرسی گذاشته شد و مردم این کشور با اکثریت بیش از ۹۰ درصد به این قانون رأی مثبت دادند. طبق این قانون، ترکیه دارای سه قوه مقننه، قضایه و مجریه است که طبق قانون مستقل از یکدیگر عمل می کنند و حکومت این کشور از نوع ریاستی- پارلمانی است. بدین معنا که رئیس جمهور از طرف پارلمان و برای مدت ۷ سال منصوب می شود و حق عزل و نصب وزرا را دارد و بدون تصویب پارلمان در موقع بحرانی می تواند وضعیت فوق العاده اعلام کند و با صدور فرمان، قانون وضع نماید.

در حالت عادی، رئیس جمهور می تواند قوانین مصوب پارلمان را وتو کند اما پارلمان باردیگر می تواند قانون مذکور را با جرح و تعدیلاتی و یا با توضیحاتی نزد رئیس جمهور بفرستد و رئیس جمهور حق ندارد از تصویب قانون مذکور خودداری ورزد. شایان توجه است که رئیس جمهور در مواقع بحرانی می تواند پارلمان را منحل کند و خواستار انتخابات جدید شود. همچنین قانون اساسی یک شورای مشورتی دولتی را در نظر گرفته است تا به رئیس جمهور در انجام وظایفی که بر عهده دارد، کمک نماید. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۸۴: ۳۸ – ۳۷).

قانون اساسی ترکیه، جمهوری ترکیه را کشوری سوسیال دموکرات و غیر مذهبی تعریف کرده که حقوق بشر را محترم می شمارد. (ماده۲). ماده ۱۴ قانون اساسی هرگونه تبعیض را بر اساس دین و فرقه منع کرده است. ماده ۲۴، آزادی عقیده، اعتقادات مذهبی وعمل به آن را اعلام اما هرگونه استفاده از این موارد را برای اهداف و مقاصد سیاسی منسوخ کرده است. طبق قانون اساسی، گروه های سیاسی موظفند اصول دموکراتیک و غیرمذهبی جمهوری (ماده۶۸) را که هنوز در قانون مربوط به گروه های سیاسی قابل اجراست، رعایت کنند. (انصاری، ۱۳۷۳: ۱۲۵).

در جدیدترین اصلاحیه قانون اساسی ترکیه که در تاریخ ۱۹ مهر ۸۶ به تأیید مردم ترکیه رسید، از این پس رئیس جمهور را مردم انتخاب می کنند. دوره ریاست جمهوری از ۷ سال به ۵ سال کاهش یافته و مجلس نیز با حضور حداقل ۱۸۴ نماینده رسمیت می یابد. (قانون اساسی ترکیه به...، ۲۰ مهر ۱۳۸۶: ۱۶)

روزنامه ترک زبان «زمان[۱۶]» نیز به نقل از سخنگوی دولت و معاون نخست وزیر ترکیه خبر از پیشنهاد تشکیل مجلس سنا به پیشنهاد رئیس مجلس ترکیه را در آینده ای نزدیک داده است. (پافشاری دولت اردوغان بر...،۲۲خرداد۱۳۸۷: ص۲۷).

● نظام اقتصادی ترکیه:

جمهوری ترکیه بر میراث اجتماعی و اقتصادی امپراتوری عثمانی بنا شده است. امپراتوری عثمانی در اواخر عمر خویش دچار مشکلات و معایب اقتصادی و اجتماعی فراوانی شده بود و این مشکلات تا ربع اول قرن بیستم ادامه یافتند و زمانی که جمهوری ترکیه شکل گرفت، قسمت های عمده قلمروی این امپراتوری که دارای ذخایر اقتصادی با ارزشی بودند، از قلمروی حکومت ترکیه خارج شد و تنها مشکلات عدیده اقتصادی این امپراتوری به این کشور به ارث رسید. (قاسمی، ۱۳۷۴: ۹۷ ).

ترکیه امروز کشوری است با نظام اقتصادی سرمایه داری و متکی بر پایه نظام اقتصاد بازار آزاد که در آن بخش خصوصی از نقش روبه رشدی برخوردار است. ترکیه پس از کودتای ۱۹۸۰ سعی کرده است تا سیاست های لیبرالیزه کردن اقتصاد را در کشور اجرایی کند و در این راستا با باز گذاشتن دست سرمایه داران و بازرگانان داخلی و خارجی در سرمایه گذاری و فعالیت های تجاری، تلاش در جهت بازاریابی و انتخاب نظام شناور در جهت ارز خارجی از عمده فعالیت هایی بوده که در رسیدن به نظام اقتصادی بازار آزاد مورد استفاده دولتمردان ترکیه قرار گرفته است.

در حال حاضر، بخش خصوصی با حمایت دولت، نقش مهمی در امر توسعه اقتصادی این کشور ایفا می کند اما هنوز دولت نقش اصلی را در صنایع مادر، بانکداری، حمل و نقل و ارتباطات دارد. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۸۴: ۲۷ ).

● مهمترین منابع درآمد ترکیه:

مهمترین منابع درآمدی ترکیه صنعت کشاورزی، عواید حاصل از صادرات چرم، پلاستیک، کائوچو، پوشاک و عواید ناشی از صنعت نساجی و جهانگردی و مالیات است. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۸۴: ۳۱).

● اهمیت ترکیه در منطقه و جهان:

کشور ترکیه از این جهت حائز اهمیت فراوان است که در حد فاصل اروپا و آسیا قرار داشته و تاریخی کهن از حکمرانی بر بالکان و خاورمیانه دارد. علت دیگر اهمیت ترکیه آن است که بعد از جنگ جهانی اول تاکنون همواره به عنوان متحد غرب در منطقه مطرح بوده و از طرف دیگراز این تاریخ همواره در مسیر نوسازی خویش گام برداشته و دراین مسیر تحت مدیریت نسبتاً خشن «کمال آتاتورک»[۱۷] و جانشینان سکولار وی قرار داشته است. این کشور علی رغم اقتصاد پر نوسان خود همواره از بالاترین درجه دموکراسی در میان کشورهای مسلمان از پاکستان گرفته تا مراکش برخوردار بوده است. (کش و قوس....، شهریور ۱۳۸۱: ۶۶).

عضویت ترکیه در «ناتو[۱۸]» (۱۹۵۲) و مطرح شدن ترکیه به عنوان متحد و همپیمان استراتژیک غرب و بویژه امریکا در منطقه خاورمیانه و تبدیل شدن این کشور به عنوان خط مقدم غرب در خاورمیانه بویژه در شرایط فعلی بر اهمیت ونقش ترکیه افزوده است. (ابوالفتح، ۲۱ آذر ۱۳۸۱: ۳).

همچنین ترکیه باتوجه به موقعیت جغرافیایی خود در کنار مهمترین تولید کنندگان نفت دنیا و اروپا به عنوان یکی از مهمترین مصرف کنندگان انرژی قرار دارد و این مسئله باعث اهمیت ترکیه به عنوان مسیر ترانزیت نفت و گاز حوزه های خلیج فارس شده است. لذا پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۰نزدیک به ۵ میلیون بشکه نفت از مسیر ترکیه ترانزیت شود. انتقال انرژی از طریق خطوط مختلف برای اهمیت مصرف کنندگان اهمیت ویژه دارد و کنترل این انتقال توسط ترکیه، به این کشور قدرت سیاسی و چانه زنی بالایی اعطا خواهد کرد و این موقعیت به افزایش نفوذ ترکیه در اتحادیه اروپا و دست بالا داشتن در ارتباط با کشور های خاورمیانه را به دنبال خواهد داشت. (حسینی، ۳۰ مهر ۱۳۸۴: ۷).

تنگه های ترکیه شامل تنگه بسفر[۱۹] (به عرض بین ۶۰۰ تا ۳۳۰۰متر و طول ۲۸ کیلومتر) دریای سیاه[۲۰] را به دریای مرمره وصل می کند و تنگه داردانل به عرض بین ۲تا ۵ کیلومتر و طول ۶۵ کیلومتر که دریای مرمره را به دریای اژه[۲۱] (و از این طریق به دریای مدیترانه) مرتبط می سازد. بنابراین، تنگه های ترکیه کاملاً در قلمرو این کشور واقع شده اند. تنگه های مزبور از جمله مهمترین تنگه های بین المللی[۲۲] به شمار می روند زیرا از طرفی تنها آبراههایی که به دریای سیاه ارتباط دارد و از طرف دیگر واجد اهمیت بازرگانی خاصی برای کشور های جهان، مخصوصاً کشورهای کرانه دریای سیاه (ترکیه، بلغارستان، رومانی[۲۳]، اوکراین[۲۴]، گرجستان و مولداوی[۲۵]) می باشد. (ضیایی بیگدلی، ۱۳۸۱: ۳۴۳).

اگرچه تا قبل از فروپاشی شوروی[۲۶]، ترکیه بیشتر از نظر نظامی مورد توجه کشورهای اروپایی و امریکا قرار داشت اما پایان جنگ سرد[۲۷] نوعی ابهام در مورد موقعیت و اهمیت ترکیه برای غرب ایجاد کرده بود، ولی با شروع بحران خلیج فارس[۲۸]، جنگ وناآرامی در بوسنی و هرزگوین[۲۹]، جنگ آذربایجان و ارمنستان[۳۰] و در حال حاضربحران عراق و افغانستان که همگی در حوزه های نزدیک ترکیه صورت گرفته است، موجب توجه بیشتر به آن کشور شده است. از طرف دیگر بروز این مسائل باعث خارج شدن ترکیه ازسیاست سنتی انزوا و بی طرقی شده است. (جایگاه ترکیه در....، ۲۷ آذر ۱۳۸۱: ۴).

● سیاست خارجی ترکیه[۳۱]:

به طور کلی جمهوری ترکیه از معدود کشورهایی است که دستگاه سیاست خارجی فعال، پرمسئله و پیچیده ای دارد. پیشینه تاریخی ترکیه در جهان اسلام، خاورمیانه و عرب ها، در کنار علایق ترکها به جمهوری های ترک تبار قفقاز و آسیای مرکزی و نیز اشتیاق رهبران آنکارا به هماهنگی با کشورهای آن سوی مدیترانه (غربی) واقعاً ترکیه را در آستانه گرایشهای راهبردی متعددی، حیران نگاه داشته است و الحاق به اتحادیه اروپا، ایفای نقش به عنوان بازوی نظامی و جایگاه راهبردی امریکا، احیای پان ترکیسم و بالاخره تلفیق ضرورتهای جهان مدرن با سنتهای بومی، از جمله انتخاب هایی بوده که به اقتضای ساختار نظام بین الملل و علایق فکری رهبران ترکیه مورد توجه این کشور واقع شده است (نصری، تابستان و پاییز ۱۳۸۵:۱۸۹).

یکی از ویژگی های قابل توجه و مهم سیاست خارجی ترکیه را می توان ثبات رفتاری[۳۲] و وفاداری کارگزاران این کشور به اصول سیاست خارجی خود دانست. در واقع اصول سیاست خارجی ترکیه همان اصولی است که از تفکر «کمالیسم»[۳۳] در تأسیس جمهوری نوین ترکیه نشأت گرفته است. این گفته با عنایت به غرب گرایی فکری شخص آتاتورک به وپژه در زمینه سیاست این کشور در غبال غرب مصداق دارد. تجلی واضح و عینی این نگرش را می توان در تدوین اهداف کلان ملی ترکیه نوین ملاحظه نمود. (موسوی، ۱۳۸۳: ۲۸۴).

رضا عابدی

فهرست منابع:

۱- ابوالحسن شیرازی، حبیب ا... (زمستان ۱۳۸۴ ) "تکرار بازی بزرگ در آسیای مرکزی". فصلنامه تخصصی علوم سیاسی. ۲۲ – ۱.

۲- "ابوالفتح،امیر علی (۲۱آذر۱۳۸۱) "زورآزمایی بوش برای گشودن درب اروپا به روی ترکیه".خراسان.ص۳

۳- ابوالقاسمی، محمد جواد حسین اردوش (۱۳۷۸ ) ترکیه در یک نگاه.تهران: الهدی.

۴- ابوک، کریس (۱۳۸۴ ) ترکیه. ترجمه مهسا خلیلی. تهران: ققنوس.

۵- "احتمال میانجی گری اردوغان در پرونده هسته ای ایران" (۱۶ تیر ۱۳۸۷) اعتماد ملی.ص۳.

۶- "ارتش مانع پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا" (۵ بهمن ۱۳۷۹ ) ترجمان سیاسی.ترجمه ف فرهمند فر. ص ۲۸ – ۲۷.

۷- ازغندی،علیرضا (۱۳۸۱ ) روابط خارجی ایران ۱۳۵۷ – ۱۳۲۰. تهران: قومس.

۸- اسکندریان، مهدی. قاسم سیمیاریان (۱۳۸۴ ) آشنایی با کشورهای اسلامی (۳) ترکیه. تهران: موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ایران معاصر تهران.

۹- افتخاری،آزاده(۱۷ بهمن ۱۳۸۴) "آنکارا و رویکرد دیپلماتیک در قبال ایران هسته ای"،شرق.ص۱.

۱۰- انصاری، جواد (۱۳۷۳ ) ترکیه در جستجوی نقشی تازه درمنطقه.تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

۱۱- "با پیروزی اسلام گرایان کفه ترازوی سیاست خارجی ترکیه به نفع اعراب و ایران سنگینی خواهد کرد"(۱۶ آبان ۱۳۸۱) صدای عدالت.ص۲

۱۲- "پافشاری دولت اردوغان بر تدوین قانون اساسی جدید "(۲۲ خرداد ۱۳۸۷) ایران. ص۲۷.

۱۳- "ترکیه در خاور میانه میانجیگری میکند"(۸اردیبهشت۱۳۸۷)صدای عدالت.ص۱۰.

۱۴- "ترکیه: میزبانی رئیس جمهوری ایران از اهمیت زیادی برخوردار است"(۱۶ مرداد ۱۳۸۷)ایران.ص۲.

۱۵- تفضلی، حسین (۱۳۸۲ ) کتاب خاور میانه ویژه حضور اسرائیل در مناطق همجوار ایران. تهران: موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ایران معاصر تهران.

۱۶- تهامی، مجتبی. (۱۳۸۴ ) امنیت ملی دکترین سیاست های دفاعی و امنیتی(جلد ۲ ) تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش.

۱۷- "جایگاه ترکیه در استراتژی های جدید" (۲۷ آذر۱۳۸۱) مردم سالاری.ص۴.

۱۸- جعفری ولدانی (۱۳۸۲ ) روابط خارجی ایران بعد از انقلاب اسلامی. تهران: آوای نور

۱۹- چتین سایا، گوکهان (تابستان و پاییز ۱۳۸۵ )" ریشه های تاریخی روابط ایران و ترکیه". فصلنامه مطالعات خاور میانه. ص ۱۳۴ – ۱۱۹.

۲۰- حاجی یوسفی، امیر محمد (۱۳۸۰ ) سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در پرتوی تحولات منطقه ای (۲۰۰۱ – ۱۹۹۱ ). تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

۲۱- حسینی، سید محمد (۳۰ مهر ۱۳۸۴ ) "ترکیه گذرگاه مهم انرژی". همشهری دیپلماتیک. ص ۷.

۲۲- حشمت زاده، محمد باقر (۱۳۸۵ ) تاثیر انقلاب اسلامی بر کشورهای اسلامی. تهران: سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی.

۲۳- خرازی، سعید (نیمه مهر ۱۳۸۵ )" ایران و ترکیه در معادلات خاور میانه، همگرایی منطقه ای". همشهری دیپلماتیک. ص ۹ – ۸.

۲۴- "درباره عراق متکی و باباجان گفتگو کردند"(۱۹ تیر ۱۳۸۷) قدس.ص۱۵.

۲۵- رستگار، جمشید (۳۰ مهر ۱۳۸۴ ) "از تهدید تا فرصت".همشهری دیپلماتیک. ص ۶.

۲۶- ، (خرداد ۱۳۸۵ ) "آمادگی لائیسم در ترکیه برای مقابله با اسلام گرایان، خط قرمز". همشهری دیپلماتیک. ص ۴۴- ۴۲.

۲۷- ، (نیمه تیر ۱۳۸۵ ) "فرصت ها و چالشهای انرژی در روابط ایران و ترکیه دوراهی". همشهری دیپلماتیک. ص ۳۶ – ۳۴.

۲۸- ضیائی بیگدلی، محمد رضا (۱۳۸۱ ) حقوق بین الملل عمومی. تهران: گنج دانش.

۲۹- قاسمی،علی(۴ تیر ۱۳۷۷) "کرد ها و چالش های منطقه ای درترکیه ".رسالت. ص ۱۱.

۳۰- قاسمی، صابر (۱۳۷۴ ) ترکیه، تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

۳۱- "قانون.اساسی ترکیه به نفع اسلام گرایان تغییر کرد "(۲۰مهر ۱۳۸۶) کیهان.ص۱۶.

۳۲- قدیری: نیلوفر (نیمه مهر ۱۳۸۵ )" ایران همسایگان و بحرانهای منطقه ای". همشهری دیپلماتیک. ص ۴.

۳۳- "کش و قوس" (شهریور ۱۳۸۱ ) اقتصاد ایران. ص ۶۶.

۳۴- لطفی رضایی،علی رضا(۳۱ تیر۱۳۷۹) "دلایل تنش آفرینی ترکیه علیه ایران ".خراسان.ص۳.

۳۵- مارتین، لی نورجی (۱۳۸۳ ) چهره جدید امنیت در خاورمیانه. ترجمه قدیر نصری. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

۳۶- ملائک، م (۳۰ مهر ۱۳۸۴ ) "محورهای سیاست خارجی ترکیه". همشهری دیپلماتیک. ص ۴.

۳۷- موسوی، میر طیب (۱۳۸۳ ) ارتش و سیاست از نظر تا عمل. تهران: مردم سالاری.

۳۸- نصری، قدیر (تابستان و پاییز ۱۳۸۵ ) "شیوه برخورد ترکیه با بحرانهای درهم تنیده در هزاره جدید". فصلنامه مطالعات خاورمیانه.ص ۲۰۱-۱۸۹.

۳۹- واعظی، محمود (نیمه شهریور ۱۳۸۶ ) "میانه روهای کارآمد". همشهری دیپلماتیک. ص ۶

[۱] Anatoli peninsula

[۲] Sea of Marmara

[۳] Georgia

[۴] Armenia

[۵] Azerbaijan

[۶] Greece

[۷] Bulgaria

[۸] Sephardim Jews

[۹] Istanbul

[۱۰] Kurdish

[۱۱] Constantinople

[۱۲] Ottoman empire

[۱۳] Wien

[۱۴] First world war-between ۱۹۱۴-۱۹۱۸

[۱۵] Cox-Pico negotiation

[۱۶]Zaman

[۱۷] Mustafa Kemal Ataturk

North Atlantic Treaty Organization۱

[۱۹] Strait of Bosporus

[۲۰] Black Sea

[۲۱] Aegean Sea

[۲۲] International straits

[۲۳] Romania

[۲۴] Ukraine

[۲۵] Moldova

[۲۶] Soviet collapse

[۲۷] Cold war

[۲۸] Persian gulf Conflict

[۲۹] Internal war of Bosnia and Herzegovina

[۳۰] Armenian-Azerbaijani war

[۳۱] Turkish Foreign policy

[۳۲] Stable Behave

[۳۳] Kemalism

[۳۴] Colonist

[۳۵] Northern District of Cyprus

[۳۶] In Turkish: Partiya Karkeran Kurdistan

[۳۷] Recep Tayyib Erdogan

[۳۸] Golan heights-located on Israeli-Syrian Border

[۳۹] Palestine

[۴۰] suleyman demirel

[۱] Ali babajan

[۲] Manuchehr Mottaki, Iranian foreign minister

[۳] European union

[۴] Safavid Dynasty

[۵] Baghdad Pact Organization

[۶] Central Treaty Organization

[۷] Regional Cooperation for Development

[۸] Minorities

[۹] Akp

---