علم طب و بیمارستان ها

وقتی طب از دست سریانی ها به دست مسلمین افتاد تحقیق و مطالعه در آن جنبه جدی تر و دقیقتر گرفت بجای رساله های كوتاه علمی كه معمول سریانیها بود, دائرهٔ المعارفهای جامع طبی بوسیله مسلمین تالیف شد

وقتی طب از دست‏سریانی‏ها به دست مسلمین افتاد تحقیق و مطالعه در آن‏جنبه جدی‏تر و دقیقتر گرفت. بجای رساله‏های كوتاه علمی كه معمول‏سریانیها بود، دائرهٔ المعارفهای جامع طبی بوسیله مسلمین تالیف شد.

تحقیقات تجربی و مطالعات بالینی هم البته از نظر دور نماند. مخصوصا دربیماریهای منطقه‏یی و محلی تحقیقات مسلمین- و علماء قلمرو اسلام- اهمیت‏یافت. در واقع، تحقیقات علماء یهود و نصاری و حتی صابئین هم‏كه در دار الاسلام انجام می‏یافت‏به تشویق و هدایت مسلمین بود.

قدیمترین رساله‏یی كه در باب چشم پزشكی هم اكنون در دست است‏رساله‏یی است از آن حنین بن اسحق. كثرت و شیوع انواع بیماریهای چشم‏در مناطق واقع در قلمرو اسلام البته سبب عمده بود در جلب توجه اطباءاسلام به چشم پزشكی و علوم وابسته بدان. در باب تاریخ چشم پزشكی‏مسلمین هیرشبرگ آلمانی (۱) رساله جامعی دارد كه حاكی است از اهمیت‏كارهای مسلمین درین باب. یك چشم پزشك جراح در عهد ملكشاه‏سلجوقی شهرت یافت‏به نام ابو روح محمد بن منصور كه‏«زرین دست‏»خوانده می‏شد و كتاب فارسی او نور العیون كتابی جامع و قابل توجه بود درین رشته از طب (۲) . چشم پزشكان اسلام در جراحی چشم‏پیشرفتهایی قابل توجه پیدا كردند. در بین آنها كسانی بودند كه آب آوردگی‏چشم مردی را هم كه یك چشم بیشتر نداشت‏با اطمینان تمام عمل‏می‏كردند. در سایر رشته‏های طب هم مسلمین كارهای ابتكاری انجام‏داده‏اند. قدیمترین ملاحظات بالینی برای تشخیص و بیان تفاوت بین‏آبله و سرخك( الجدری و الحصبه) رساله‏یی است كه محمد بن زكریای‏رازی درین باب نوشته است. پیش از وی هیچ طبیبی- یونانی یااسلامی- به این نكته‏ها برنخورده بود. رازی- كه نزد اروپائیها Rhazes خوانده می‏شود- طبیب و حكیم ایرانی است كه در طب وكیمیا هر دو دست داشته است و اخبار و آثار او حاكی است از علاقه به‏معرفت تجربی. می‏گویند وقتی خواست در بغداد بیمارستان بسازدقطعه‏های گوشت در محله‏های مختلف شهر آویخت و جایی كه كمتر درگوشت آثار عفونت پدید آمده بود آنجا بیمارستان ساخت. (۳) كتاب حاوی اوبزرگترین و جامعترین كتابی است كه در قدیم یك طبیب توانسته ست‏بوجودبیاورد و در واقع یك دائرهٔ المعارف بزرگ طبی است‏شامل اقوال وتحقیقات اطباء یونانی، سریانی، ایرانی، هندی و عرب، بعلاوه تجارب‏شخصی در باب بیماریهای مختلف. ترجمه لاتین آن جزو كتب درسی‏طب بوده است و كثرت چاپهای آن حاكی است از تداول و نفوذ كتاب.

یك دائرهٔ المعارف طبی دیگر كه بوسیله مسلمین تالیف شد عبارت بود ازكامل الصناعه مجوسی- علی بن عباس اهوازی- كه طب ملكی هم‏خوانده می‏شود- به نام ملك دیلمی عضد الدوله. اثر مجوسی كه درقرون وسطی وی را Haly Abbas می‏خوانده‏اند در اروپا شهرت‏بسیار یافت و نزدیك پنج قرن مرجع مهم طب بود در مدارس اروپا.

تاثیر مجوسی در پیشرفت طب قابل ملاحظه بود و توضیحی كه از سیستم‏عروق شعریه كرده بود از جهت تاریخ علم، اهمیت‏بسیار دارد. اما عظیمترین اثر علمی در طب اسلامی قانون ابن سینا بود كه نیز دائرهٔ المعارف‏طبی است و نویسنده در آن اقوال اطباء یونانی، هندی، و ایرانی را درانواع معالجات و در مسائل مربوط به تدبیر الماكول بیان می‏داردچنانكه از تجارب شخصی هم مواد بسیار به آن مجموعه می‏افزاید و بساكه اقوال یونانیها را نقد می‏كند و مخصوصا از خود بعضی معالجات‏خاص درباره امراض بیان می‏كند كه حتی امروز نیز جالب است (۴) ترجمه لاتینی آن نیز در اروپا مكرر چاپ شده و آنجا در مدتی مدیدتر وطولانیتر از هر كتاب دیگر بمنزله انجیل مقدسی برای اطباء تلقی شد- چنانكه در قرن شانزدهم بیش از بیست چاپ از آن وجود داشت.

اطبای اسلامی اندلس هم در پیشرفت طب سهم بزرگی داشته‏اند.

ابن رشد حكیم معروف بود كه نشان داد یك تن دو بار آبله نمی‏گیرد. چنانكه‏ابن الخطیب اندلسی(متوفی ۷۷۶)مشهور به لسان الدین كه مخصوصانزد مسلمین به عنوان ادیب و شاعر و مورخ شهرت دارد و در تاریخ‏غرناطه و احوال امراء و ادباء اندلس تالیفاتش مشهورست و در طب‏نیز تبحر داشت، در دوره طاعونی كه اروپا و آسیا معروض این مرگ‏سیاه (Black Death) موحش شده بود در رساله طاعون خویش نشان‏داد (۵) كه این بیماری واگیرست و در اثبات سرایت آن برای اقناع‏مخالفان نوشت‏ساری بودن این بیماری ازینجا معلوم می‏شود كه هر كس‏درین ماجرا با بیمار ارتباط می‏یابد بدان دچار می‏شود و هر كس با اوتماس ندارد مصون می‏ماند چنانكه نیز از راه لباس، ظرف، گوشواره هم‏بیماری از یكی به دیگری منتقل می‏شود. ابن النفیس دمشقی(متوفی‏۶۸۷)كه او را ابن ابی الحزم نیز می‏خوانند حركت‏خون را در ریه بیان‏كرد و بدینگونه قرنها قبل از سروتیوس اسپانیائی كه او را كاشف واقعی‏دوران دم می‏دانند وی به این نكته پی برد. در جراحی نیز كارهای‏مسلمین جالب بود و تا حدی ابتكاری. ابو القاسم الزهراوی كه در قرون وسطی نزد اروپائیها Albucacis خوانده می‏شد چندین اسباب‏مهم در جراحی توصیف یا اختراع كرد كه شرح آنها در كتاب التصریف‏وی آمده است. در قرن دوازدهم میلادی، طرز جراحی مسلمین قدری‏نسبت‏بشیوه كار رایج در نزد فرنگی‏ها كامل بوده است كه اطباء عرب‏چنانكه اسامهٔ بن منقذ یك جا از قول یك طبیب مسیحی عرب نقل می‏كند (۶) شیوه جراحی آنها را نوعی قصابی وحشیانه تلقی می‏كردند.

---