لزوم بازتعریف مهریه در نظام مالی خانواده

مهریه یا صداق به مالی گفته می شود که مرد به هنگام وقوع عقد نکاح به همسر خود پرداخت می کند و یا مکلف به پرداخت آن می شود اما در بسیاری از موارد از مهریه به عنوان اهرم اقتصادی استفاده می شود که نه مرد قصد پرداختن آن را دارد و نه زن توان گرفتن آن را

مهریه یا صداق به مالی گفته می شود که مرد به هنگام وقوع عقد نکاح به همسر خود پرداخت می کند و یا مکلف به پرداخت آن می شود. اما در بسیاری از موارد از مهریه به عنوان اهرم اقتصادی استفاده می شود که نه مرد قصد پرداختن آن را دارد و نه زن توان گرفتن آن را.

در واقع هدیه و بخششی که باید از جانب مرد برای اظهار محبت و علاقه و پای بندی به زندگی مشترک پرداخت شود و به عنوان راهی برای وصل و نزدیکی در خانواده باشد به ریسمانی گره خورده شبیه است که یک سوی آن در دست خانواده دختر و سوی دیگر آن در دست خانواده پسر است و هر چه می کشند این گره محکم تر می شود. چه بسیار خانواده دخترانی که با نادیده گرفتن توانایی پسر در پرداخت مهریه، رقم های نجومی پیشنهاد می دهند و چه بسیار پسرانی که امید رسیدن به دختری چشم آنان را کور می کند و به هر میزان مهریه تن می دهند. متاسفانه باید گفت اگر چه ساختار اجتماعی، اقتصادی خانواده ها تغییر کرده است اما قانون مهریه همچنان بدون تغییر مانده است و با وجود زیادی مشکلات خانواده ها قانون مهریه جایگاه اصلی و واقعی خود را ندارد. دکتر عباس شیخ الاسلامی، رئیس دانشکده حقوق دانشگاه آزاد مشهد و نایب رئیس کانون وکلای استان خراسان رضوی، با اشاره به این موضوع تاکید می کند: نکته این جاست که نظام مالی خانواده و قوانین ما در این حوزه بسیار قدیمی است و این قوانین با وجود تغییرات گسترده در ساختار خانواده در کشور ما دست نخورده باقی مانده است.

به هر حال ما چاره ای نداریم جز این که همزمان با تحولات گسترده در جامعه این قوانین را به نحوی تغییر دهیم تا علاوه بر متناسب بودن با شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه تضادی با مسائل شرعی نداشته باشد. به عقیده دکتر شیخ الاسلامی مرکز پژوهش های مجلس می تواند با استفاده از دیدگاه های استادان حوزه، اقتصاد، جامعه شناسی، حقوق و دیگر رشته های مرتبط جمع بندی داشته باشد تا نظام مالی خانواده متناسب با شرایط امروز تدوین و طراحی شود. به عنوان مثال زن در نظام مالی فعلی وظیفه دارد به خانه داری، آشپزی، بچه داری و تمام وظایفی که درست یا نادرست بر عهده دارد، بپردازد بدون این که حقوقی داشته باشد و مرد هم مسئول تامین معاش خانواده است.

در این میان هنگامی که زن و مرد به هر دلیلی دچار اختلاف می شوند مرد، مهره کارساز حق طلاق را دارد و زن از حق مطالبه مهریه برخوردار است. این حقوقی است که طبق قانون به زن و مرد داده شده است اما قانون در پاسخ به این موضوع که زن پس از سال ها زندگی مشترک چگونه می تواند از مهریه خود، که تنها پشتوانه اقتصادی اش طی سال ها زندگی مشترک است، بگذرد سکوت کرده است. به این ترتیب مرد به پشتوانه حق طلاق، خواستار گذشتن زن از مهریه خود است و زن با بخشیدن مهریه بدون هیچ پشتوانه مالی احساس کارگر بی مزدی را می کند که فقط سال های عمرش را تلف کرده است. نکته این جاست که به دلیل همه گیری مسائل و مشکلات اقتصادی در خانواده ها، تعیین مهریه به مثابه یک اهرم اقتصادی عمل می کند. به همین دلیل است که ۹۰ درصد مهریه ها غیرواقعی است.

یعنی در بیشتر موارد مردان استطاعت پرداخت چنین مهریه ای را ندارند و زمان اختلاف سر از زندان در می آورند. از طرف دیگر مردان هرگز مهریه را به عنوان «دینی» که به گردن دارند، در نظر نمی گیرند و حتی اگر استطاعت پرداخت داشته باشند، طلب مهریه را در طول زندگی مشترک از سوی همسر خود بر نمی تابند و در زمان اختلاف و جدایی هم تا جایی که می توانند از پرداخت آن سر باز می زنند. به عبارتی مهریه در شرایط فعلی، یک نظام مالی متناسب و واقعی با ساختار خانواده ما نیست و به عنوان رسم جاافتاده است بدون این که بتواند مشکلی از مشکلات خانواده را حل کند. به گفته دکتر شیخ الاسلامی فقر فرهنگی در زمینه تعیین مهریه، طلب مهریه و پرداخت آن به وضوح مشهود است. به هنگام ازدواج مرد برای رسیدن به همسر ایده آلش هر مهریه ای را که تعیین می شود قبول می کند، در شرایطی که توان پرداخت آن را ندارد. در مواردی خانواده دختر خواستار امضای پدر هستند زیرا به خوبی می دانند داماد جوان قادر به پرداخت مبلغ مهریه نیست.

آنان برای عقب نماندن از قافله مهریه های سنگین و تضمینی برای آینده دختر، مهریه بالایی پیشنهاد می کنند.بنابراین مهریه به هنگام ازدواج به اهرمی تبدیل شده است که خانواده دختر روی آن حساب باز می کند غافل از این که بی جهت چنین امیدی بسته اند. در موارد زیادی خانم به علت تحت فشار قرار گرفتن از سوی مرد حاضر است مهریه اش را ببخشد و طلاق بگیرد و حتی برای این کار پول هم خرج می کند. به این ترتیب می بینید که مهریه در نظام فعلی چه هنگام ازدواج، چه در طول زندگی مشترک و چه در زمان جدایی و اختلاف کارآیی خود را از دست می دهد. تنها راهکار در این زمینه ارتقای فرهنگ مردم و قرار دادن مهریه در جایگاه واقعی اش است. دکتر شیخ الاسلامی با اشاره به راهکارهای متفاوتی که برای حل مشکل مهریه ارائه شده است می گوید: یکی از راهکارها تعیین سقف مهریه بود که به نظر من باز هم مشکل را حل نمی کند چون استطاعت مرد باز هم در نظر گرفته نمی شود و مشکل اصلی همچنان برجاست. ضمن این که وجود قوانین تحمیلی با توجه به تنوع خانواده ها و فرهنگ ها و خرده فرهنگ های جاری در کشور بدون شک کمک کننده نیست و خانواده ها به سرعت مفری برای نادیده گرفتن و یا زیرپا گذاشتن قوانین پیدا می کنند.

● راهکارها

لزوم باز تعریف مهریه در ساختار مالی خانواده امروز بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. مهریه به عنوان یک «دین هرگز پرداخت نشده» برای مرد و یک اهرم بی نتیجه برای زن در ساختار فعلی تعریف شده است و همه می دانند که بی حاصل است، بنابراین باز تعریف مهریه گام اول است.می توان با پرداخت بخشی از مهریه آن را به عنوان تضمین در اختیار زن قرار داد.

به عنوان مثال نصف آپارتمان یا هر ملک دیگری به نام زن باشد تا از شدت اهرم فشار کاسته شود. برای بخشی از مردان که ثروتی یا ملکی ندارند باید درآمد طی سال های زندگی مشترک به طور مساوی تقسیم شود و زن صاحب درآمد و ثروتی باشد. به هنگام اختلاف زن می تواند نصف درآمد مرد را تصاحب کند و در طول زندگی مشترک هم از افزایش ثروت خانواده بی نصیب نمی ماند چون می تواند حداقل نصف مهریه اش را با توافق دریافت کند و یا با درایت مرد، حقوق مناسبی بگیرد. الگوی تقسیم اموال به هنگام جدایی در بسیاری از کشورها اجرا می شود و نسبتا الگوی خوبی است و یکی از راه هایی است که می توان به این وسیله مهریه را از حالت صوری خارج و به مهریه واقعی تبدیل کرد.

● زندانیان مهریه

به اجرا گذاشتن مهریه به هنگام اختلاف باعث شده است که تعداد زیادی از مردان پشت میله های زندان بروند، محمدعلی ساری معاون مدیر عامل ستاد دیه کشور با اشاره به این موضوع به خبرآنلاین می گوید: هم اکنون شاهد افزایش یافتن تعداد زندانیان مهریه هستیم به طوری که طبق آمار سال گذشته ۲ هزار زندانی مهریه داشتیم و امسال این تعداد به ۳۳۰۰ نفر رسیده است. به نظر می رسد باید به سرعت در این زمینه فرهنگ سازی شود. زیرا هر زمان شاهد افزایش طلاق هستیم، آمار زندانیان مهریه هم افزایش پیدا می کند. هرزمان توانستیم آمار طلاق را کاهش دهیم، خواهیم توانست آمار زندانیان مهریه را مهار کنیم.

همچنین به عقیده حجت الاسلام و المسلمین سیدمصطفی طباطبایی نژاد عضو کمیسیون حقوقی، قضایی مجلس، اسلام در عصر جاهلیت که برای زنان ارزشی قائل نبودند مهریه را به عنوان حق مسلم آنان اختصاص داد و در آیات قرآن مردان به رعایت کامل این حق توصیه شده اند. اما هم اکنون مشکلی تحت عنوان زندان رفتن به دلیل پرداخت نشدن مهریه داریم که از نظر مراجع عظام قابل قبول و شرعی نیست. این در شرایطی است که به زندان رفتن مرد باعث پرداخت مهریه نمی شود و مردان باید بیرون باشند تا بتوانند بدهی خود را بپردازند.

در واقع این فرهنگ نادرست که مهریه را کی داده و کی گرفته، مهریه های بالا و نامتعارف و خارج از توان مرد باعث شده است که فلسفه مهریه نابود و به یک اهرم فشار برای مردان تبدیل شود. به گفته طباطبایی نژاد تنها راه حل بازگشت مهریه به جایگاه اصلی اش الگو قرار دادن سیره عملی امامان معصوم(ع) است. وی می افزاید: فلسفه تعیین مهریه ایجاد محبت و الفت بین همسران، استحکام خانواده و پشتوانه اقتصادی زن در زمان جدایی و یا بعد از فوت شوهر است و دو ملاک شرعی برای تعیین مهریه وجود دارد. یکی همان که از آیات قرآن و روایات معصومین (ع) به دست می آید که برای تعیین مهریه، مهر السنه حضرت زهرا(س) مهریه ای است که پیامبر(ص) برای تمام همسران خود معین کردند و حضرت زهرا(س) نیز با همان مقدار به عقد ازدواج امیرالمومنین (ع) درآمدند و مقدار این مهریه، ۵۰۰ درهم نقره برابر با حدود ۲۶۲.۵ مثقال نقره بوده است. دیگری مهریه دختران حضرت شعیب است. اما ممکن است گفته شود در این زمان مهرالسنه حضرت زهرا(س) بسیار ناچیز است و کسی حاضر نیست دختر خود را با چنین مهریه ای به ازدواج فردی درآورد و برای همین قرآن ملاک دیگری در اختیار مسلمانان قرار می دهد و آن مهریه دختر شعیب است. وقتی حضرت موسی(ع) قصد کرد با دختر شعیب ازدواج کند حضرت شعیب در تعیین مهریه دخترش به او گفت باید هشت سال برای من کار کنی و اگر دوست داشتی تا ۱۰ سال بمانی در اختیار خود توست. این سخن حضرت شعیب نشانگر این است که مهریه دختر باید به اندازه ای تعیین شود که داماد بین ۸ تا ۱۰ سال بعد از ازدواج بتواند آن را پرداخت کند نه این که مهریه ای معین کند که تا پایان عمر، قدرت پرداخت آن را نداشته باشد. با در نظر گرفتن این ملاک، مهریه برای افراد مختلف، متفاوت می شود. اگر داماد شغل پردرآمدی داشت، مهریه او بیشتر و اگر درآمد چندانی نداشت باید طبق درآمدش مهریه مشخص شود. به بیانی دیگر برای تعیین مهریه باید شأن و موقعیت افراد در نظر گرفته شود.

● انواع مهریه

مهریه انواع مختلف دارد که شامل مهر السنه (مهر محمدی)، مهر المسمی، مهر المثل و مهر المتعه است. مهر السنه یا مهر محمدی (ص) مهری است که پیامبر اکرم(ص) برای حضرت فاطمه مقرر کردند و آن عبارت از ۲۶۲ مثقال و نیم پول نقره مسکوک است.مهر المسمی عبارت از میزان مالی است که به عنوان مهر در عقد نکاح ذکر می شود و مورد توافق زوج هاست.

مهر المثل، در عقد نکاح می توان مهر تعیین نکرد و زوج ها می توانند پس از وقوع عقد با توافق مهر تعیین کنند، حال اگر قبل از تراضی برای تعیین مهر نزدیکی شود زوجه مستحق مهر المثل است و مهر المثل عبارت از مالی است که با در نظر گرفتن وضع خانوادگی و حال اقرباء و نزدیکان زوجه تعیین می شود. مهر المتعه: چنانچه درعقد نکاح مهر تعیین نشود و زوج مصمم باشد که زوجه را قبل از نزدیکی طلاق دهد مقداری را به عنوان مهر تعیین و به زوجه پرداخت می کند و این مبلغ بستگی به وضعیت مالی زوج دارد. بنابراین تعیین میزان مهرالمثل به وضع خانوادگی زوجه و مهر المتعه به وضعیت مالی زوج بستگی دارد.