حسن عقلی از منظر قرآن

حسن عقلی, به افعالی گفته می شود که عقل عملی بطور مستقل انجام دادنش را می پسندد و انسان بطور فطری به آن گرایش دارد

حسن عقلی، به افعالی گفته می شود که عقل عملی بطور مستقل انجام دادنش را می پسندد و انسان بطور فطری به آن گرایش دارد؛ از مصادیق حسن عقلی می توان به عدالت اشاره کرد.(موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم ج ۱ ص ۶۶۷) برخی هر آن چیزی که سازگار با طبیعت فطری بشر یا صفت کمالی باشد همچون آگاهی و دانش را درگستره معنایی حسن عقلی می دانند. (مصطلحات علم الکلام الاسلامی ج ۱ص ۴۸۲)

قرآن مواردی را به عنوان حسن عقلی برشمرده و در آیات چندی با مخاطب قراردادن عقل و فطرت انسان یادآور می شود که اگر انسان برفطرت و عقل سالم باشد به آسانی این حقیقت را درک کرده و متمایل به آن عمل می کند. از مواردی که قرآن به عنوان مصادیق حسن عقلی یاد می کند آزادی به معنای حقوقی آن است.

به این معنا که انسان بطور فطری و طبیعی دوست دارد که برده و نوکر دیگری نباشد و از این نظر آزاد باشد. از این رو استقلال و آزادگی را می پسندد و بردگی و بندگی و وابستگی را ناخوش می دارد. در قرآن برای بیان ارزش ذاتی بعضی از چیزها به این مثال توجه می دهد که انسان بطور فطری دوست ندارد که برده دیگری باشد و نتواند خود مستقلاً تصمیم بگیرد و به تصمیمات خود عمل کند. آنگاه ادامه می دهد که آیا میان برده و آزاد تفاوتی نیست؟

بی گمان فطرت آدمی از بردگی بیزار است بنابراین قرآن با توجه دادن به این گرایش فطری و ذاتی انسان از او می خواهد که از بردگی و بندگی دیگران خود را رها ساخته و پذیرش ولایت الهی و بندگی او به آزادگی و استقلال واقعی دست یابد. (نحل آیه ۷۵)

● احسان در برابر احسان

درآیه ۶۰ سوره الرحمان با مخاطب قرار دادن عقل بشری از او می خواهد که در برابر احسان و نیکی خداوند رفتار و منش درستی در پیش گیرد و می فرماید:هل جزاء الاحسان الا الاحسان؛ پاداش نیکی جز نیکی نیست؛ بنابر این با توجه دادن به حسن عقلی احسان به انسان می فرماید که انسان ها با توجه به این اصل عقلی باید پاسخ درستی به احسان خداوند دهند و به جای تمرد و طغیان، بندگی خداوند را پیشه خود کنند.

درموردی دیگر به حسن عقلی ادای امانت اشاره می کند و می فرماید که از آن جایی که ادای امانت و بازگرداندن آن به صاحبش امری پسندیده درنگاه عقل انسانی است، بر همگان است که ادای امانت کرده و امانتی را که خداوند به ایشان سپرده بر پایه این قانون و قاعده عقلی برگردانند. (نساء آیه ۵۸)

برتری معبود حقیقی و بدیهی بودن آن در نزد عقل انسانی نسبت به دیگر معبودان (نمل آیه ۵۹) و برتری نور بر ظلمت و روشنایی بر تاریکی (انعام آیه ۱۲۲ و رعد آیه ۱۶) ارزش ذاتی حیات و زندگی در برابر مرگ و فنا (انعام آیه ۱۲۲) بدیهی بودن برتری خالق و آفریدگار بر غیر خالق (نحل آیه ۱۷ و ۶۴) نیکویی و برتری قدرت و دارایی بر ناتوانی و بینوایی (نحل آیه ۷۵) ارزش ذاتی قضاوت و داوری عادلانه بر قضاوت ظالمانه (نساء آیه ۵۸) تقدم و ارزش ذاتی علم در مقابل جهل (انعام آیه ۵۰) بینایی برکوری و در حقیقت دارای هایی کمالی در برابر نقص و فقدان آن (همان و هود آیه ۲۴) پیروی از هدایت یافتگان و به مقصد رسیدگان (یونس آیه ۳۵) رهایی از چند سروری و داشتن یک صاحب اختیار به جای چند نفر که هر کدام دستور و فرمان جداگانه می دهند (یوسف آیه ۳۹ و زمر آیه ۲۹) و برتری حرکت در راه راست (نحل آیه ۷۶ و ملک آیه ۲۲) و دعوت به عدالت (نحل آیه ۷۶) از موارد دیگری است که قرآن با توجه به حکم حسن عقلی بودن آن مردم را به قضاوت و داوری می خواندو از ایشان می خواهد که دست کم به حکم عقل عملی کرده و به آنچه عقل عملی، حسن می داند و می پسندد عمل کرده و از آنچه ناپسند می شمارد پرهیز کنند.

محمد سالاری