پروژه چند وجهی به نام وهابیت

نگاهی به علل شکل گیری و پیدایش وهابیت

نباید تصور کنیم استعمارگران این جریان را دریک محیط خلأ به‌وجود آورده و آن را حمایت کرده‌اند. چنین چیزی ممکن نیست وکندوکاوهای تاریخی نیزآن را تایید نمی‌کند. رگه‌هایی از این تفکر مسبوق به سابقه بوده است. ظاهر گرایی ازویژگی‌هایی است که درجهان اسلام قبلا وجود داشته است

درسالهای اخیر از نحله فکری وهابیت صحبت‌ها وحرف‌های زیادی به میان آمده است. این جریان فکری مانند بسیاری از نحله‌های فکری دیگر، زمینه‌های پیدایش دارد. پیروان وهابیت که خود را «موحدون» می‌خوانند، اسلام را بر‌اساس اصول این فرقه برای خود و دیگران معنا می‌کنند. دراین اصول به قرآن و حدیث تاکید زیادی می‌شود وبدعت گذاری دردین هرگز پذیرفتنی نیست. چندی پیش‌ نمایشگاهی دردانشگاه آزاد اسلامی، با هدف معرفی وفعالیت‌های این نحله فکری درآذربایجان دایر شد. این نمایشگاه اطلاعات و تاریخچه وهابیت در برخی کشورهای اسلامی‌به همراه تصاویر شخصیت‌های برجسته آنان به عرضه گذاشته شد. ضرورت آشنایی با این جریان فکری که نامش بیش از جریان‌های فکری دیگرجهان اسلام برسرزبان‌ها افتاده است، بر کسی پوشیده نیست. شاید نگاهی به علل ظهور این تفکر وهابیت و فرود وفرازهای آن درتاریخ اسلام، شناخت وماهیت این نحله فکری را روشن‌تر به تصویر بکشد.

● محمدبن عبدالوهاب کیست؟

وهابیت جنبشی مذهبی است که محمدبن عبدالوهاب در قرن هجدهم در نجد عربستان بنا کرد. محمد عبدالوهاب معتقد بود که دین اسلام از قرن سوم هجری، راهی متفاوت را طی کرده و دارای زواید و حواشی بسیاری شده است. او مسائلی چون زیارت مزار مردگان و ستایش و بزرگداشت شخصیت‌های دینی ومذهبی را ازجمله این حواشی بر می‌شمرد. اصل آموزه‌های وهابیت به توحید ویکتا پرستی وپرهیز از چند خدایی و شرک تاکید دارد. پیوستگی وهابیت به خاندان آل‌سعود در چندین مقطع اتفاق افتاده است. محمد عبدالوهاب درابتدا به علت اعتقادات خود از شبه جزیره عربستان اخراج شد. وی توانست در شمال نجد خاندان سعودی را ازنظر اعتقادی با خود همراه سازد. آنها نخستین بار در‌سال ۱۸۱۸ به شبه جزیره عربستان مسلط شدند. اما سلطان عثمانی با کمک حاکم مصر، وهابیت را ازشبه جزیره بیرون کرد. این نحله فکری با اینکه موفق شدند، بار دیگر توسط فیصل اول قدرت سیاسی را باز پس گیرند، دوباره به دست حکام رشیدیه ازقدرت سیاسی برکنارشدند. قرن بیستم زمانی که حکومت ملک عبدالعزیز بر شبه جزیره عربستان تثبیت شد. وی درسال ۱۹۰۲ ریاض را به تصرف خود در آورد، می‌توان گفت این زمان آغازتثبیت وهابیت در شبه جزیره عربستان بود.

● ریشه‌های ظهور وهابیت به کجا برمی‌گردد؟

دکتر جواد میری استاد جامعه شناسی پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی واستاد مدعو دانشگاه ادیان ومذاهب در گفت‌و گو با تهران امروز به ریشه‌های بروز وظهور این تفکر اشاره کرده و می‌گوید: «نگاه کلی به فعالیت‌های محمد عبدالوهاب دربسیاری از کتب به صورت کلی آمده است. اما با یک نگاه مجمل می‌توان گفت که رشد این پروژه به استعمار قرن نوزدهم پیوند نزدیکی دارد. استعماردرقرن نوزدهم سه امپراتوری بزرگ مانند گورکانیان درشمال هند، امپراتوری عثمانی و سلسله پادشاهی قاجار را در نظر داشت. هرسه کشور اواخر قرن نوزدهم با اتفاقات خاصی همراه است. درایران، ما با پیدایش بابیت وبهائیت روبه‌رو هستیم. درداخل مستعمرات عثمانی، ما ظهور و پیدایش وهابیت را داریم. درداخل امپراتوری گورکانی که رو به اضمحلال می‌رفت، پیدایش نحله فکری قادیانی‌گری یا احمدیه را شاهد هستیم. هر سه اینها به‌گونه‌ای با استعمار قرن نوزدهم که در بازی‌ای بزرگ حرکت خود را شروع کرده بود، رشد ونمو خود را آغاز‌کرده بودند. به عبارت دیگر ما نباید وهابیت را به صورت یک پروژه ببینیم. بلکه وهابیت یک پروژه چند ضلعی بوده که از سوی استعمارگران ترسیم شده است. ارتباط مستقیم پروژه استعمار با وهابیت به‌گسترش امپراتوری عثمانی ورقابت اروپاییان با این امپراتوری برمی‌گردد. آنها چون از خارج موفق به تضعیف امپراتوری عثمانی نبودند، تصمیم گرفتند از داخل به تضعیف این امپراتوری‌ بپردازند. قرن نوزدهم قرن ناسیونالیسم و شکل‌گیری مفهوم ملت‌هاست. مفهوم ناسیونالیسم براساس ایده واحد وزبان، خاک وملیت بنا شده است. ما درداخل امپراتوری عثمانی با قومیت‌های گوناگونی مواجه هستیم. به دلایل گوناگون ازجمله حاکمیت ناصواب امپراتوران عثمانی نارضایتی دردرون این اقوام ایجاد می‌شود که استعمارگران به آن دامن می‌زنند. تناقض بین حاکمیت ترک ونژاد عرب و مسیحیانی که درداخل لبنان زندگی می‌کردند، گوشه‌ای ازتفاوت‌هاست. دراین میان به علت رفت وآمد مسلمان به اروپا وبرعکس، وجود ایده‌های مدرن حکومت، چون دموکراسی نیز خودش را نشان می‌دهد.

● آیا علت رشد وهابیت، تنها حمایت‌های مادی است؟

دکتر جواد میری پایه فکری وهابیت را به‌سالهای دورتر مرتبط می‌داند ومی‌گوید: «تفکر محمدبن عبدالوهاب به ابن تیمیه برمی‌گردد. او کسی است که به قرائت‌های افراطی ازاسلام مشهور است. او تقربیا هرکسی که با مرام فکری او منطبق نبودرا فردی ملحد و کافر قلمداد می‌کرد، تاجایی‌که او خواجه نصیرالدین طوسی که حکیم جهان اسلام است را درجرگه کافران قرارمی‌دهد. درتفکر ابن تیمیه که محمدبن عبدالوهاب از آبشخورهای فکری او تغذیه می‌کند نقل، اساس وثقل فهم دین قلمداد می‌شود. دراین دیدگاه جایی برای عقل و بینش حکمی‌تعریف نشده است. درکشورهایی که وهابیت به صورت گسترده وجود ندارد، به بسیاری از نقاط این نحله فکری کمتر توجه می‌شود.

ما برای شناخت وهابیت وعلل پیشبرد برنامه‌های فکری درکشورهای مسلمان نیازمند بررسی‌های متعدد هستیم، این نحله فکری در بسیاری از جاها ازجمله آسیای مرکزی و قفقاز و شمال کشورچین ودرروسیه و اروپای غربی وحتی درکشورهایی که مسلمانان مهاجر زیادی را می‌پذیرند، به‌شکل محسوسی پیشرفت می‌کند. بسیاری دلیل رشد وهابیت را حمایت‌های مادی کشورعربستان می‌دانند. این دلیل درستی است اما تنها دلیل پیشبرد اهداف وهابیت نیست. علت دیگر پیشروی وهابیت، رادیکالیزیم است. وهابیت درهرکجا پای می‌گذارد، با حکام وقت به مبارزه می‌پردازد. وهابیت با تمامی‌حکام غیر مسلمان درگیر است. این جریان فکری از این طریق پیام خود را به جوانان منتقل می‌کند. در روان‌شناسی اجتماعی ثابت شده که جوانان به سمت افراطی گری کشیده می‌شوند. جوانان نیز به‌طور معمول در همه جهان از وضعیت موجود ناراضی هستند. به‌عنوان مثال وقتی وهابیت به روسیه وارد می‌شود، وهابیون می‌گویند: «کسانی که درکرملین هستند، حاکمان کفر هستند.»درنتیجه به مسلمانان آن ناحیه فرمان می‌دهد که شما با حاکمیت کفرمبارزه کنید.

آنها با هرحاکمیت غیر مسلمان و هر حاکمیت غیروهابی شروع به مخالفت می‌کنند. به همین دلیل است که درالقاعده که شعبه‌ای ازوهابیت است، حتی سفید پوست آمریکایی دیده می‌شود، هم سیاه‌پوست مسیحی مسلمان شده پیدا می‌شود. درواقع وهابیت یک شبکه جهانی را ایجاد کرده است. دلیل این امرهم مخالفت با وضعیت موجود است. برای قاطبه وهابیت موجودیت غیر از خود، معنایی دارد. در جهان بیشتر ایدئولوژی‌ها خود را با نگاه سرمایه داری انطباق داد‌ه‌اند، خلأ آرمان خواهی دردنیای امروزسبب شکل‌گیری یک شبه‌آرمان‌خواهی و شبه‌رادیکالیزیم میان جوانان درجهان اسلام می‌شود. دکتر میری مخالفت وهابیت را فقط به شیعیان مختص نمی‌داند ومی‌گوید: «وهابیت فقط با تشیع مخالف نیست بلکه با بسیاری ازدیدگاه‌های اهل تسنن نیز به‌طورجدی مخالفت می‌کند.»

● تاثیر وهابیت بر دیگر جریان‌های فکری جهان اسلام چیست؟

دکترسید علی موسوی‌نژاد عضو هیات علمی‌دانشکده شیعه شناسی دانشگاه ادیان ومذاهب درباره تاثیرات نحله وهابیت برجریان‌های دیگر جهان اسلام می‌گوید: «ما باید درنظر بگیریم جریان وهابیت، جریان فکری تازه‌ای درقرن اخیر محسوب می‌شود. اما این نحله فکری درتفکرات قبل ازخودش نیز ریشه‌هایی دارد. ریشه‌های فکری این جریان دردوره‌های قبلی وجود داشته است، اما محمدبن عبدالوهاب به‌شکلی افراطی این جریانات را درزندگی خود دنبال می‌کند. تاثیرات این جریان درابعاد سیاسی واجتماعی واقتصادی بسیار مشهود است. این جریان بر جهان اسلام ازمنظرکلامی، افراطی‌گری و تفکرجمود وتاثیرات غیرمقبول که ازسوی دین مبین اسلام تایید نشده است را گسترش داد. آثار این فرقه جهان اسلام را تحت‌تاثیر خودش قرار داده است. حمایت‌هایی که دردوقرن اخیر ازاین جریان صورت گرفته است، بیش ازبن مایه‌های فکری وهابیت، سبب رشد ومطرح شدن این جریان شده است. وهابیت به نوعی به علت حمایت‌های سیاسی که از آن صورت گرفته است به رقابت با اسلام اعتدالی وتساهلی پرداخته است. بنا براین به دلیل اتخاذ این موضع، بسیاری ازدانشمندان جهان اسلام، جریان وهابیت را خارج ازجریان‌های اسلامی‌بررسی می‌کنند.»

● آیا توطئه استعمار تنها دلیل مطرح شدن وهابیون است؟

دکتر موسوی‌نژاد تنها حمایت‌های استعمارگران از جریان وهابیت را عامل بقای این نحله فکری نمی‌داند ومعتقد است: «به نظر من ما باید برای درست دیدن این نحله فکری هر دو بعد را بررسی کنیم. ما نباید تصور کنیم استعمارگران این جریان را دریک محیط خلأ به‌وجود آورده و آن را حمایت کرده‌اند. چنین چیزی ممکن نیست وکندوکاوهای تاریخی نیزآن را تایید نمی‌کند. رگه‌هایی از این تفکر مسبوق به سابقه بوده است. ظاهر گرایی ازویژگی‌هایی است که درجهان اسلام قبلا وجود داشته است. این نگاه که فقط به ظاهر اسلام نگاه می‌کرد وعقل وشهود را دراین جریان دخالت نمی‌داد، دارای سابقه تاریخی است. بخشی از جهان اسلام همواره راه ظاهر قرآن وحدیث را دنبال می‌کردند. وهابیت نیزهیچ‌ گونه جایی برای تاملات عقلانی یا عرفانی را برای رسیدن به خدا درنظر نمی‌گیرد. جریان جمود وخود بسندگی درفهم دین قبل ازوهابیت وجود داشته است مثلا جریان خوارج که درزمان امام علی(ع) رخ داد؛ این نوع تفکر را شاهد هستیم. این جریان مفسران دین را به رسمیت نمی‌شناسند. ما در وهابیت این جهت‌گیری را به وضوح مشاهده می‌کنیم. محمدعبدالوهاب حتی امامان اهل سنت را به رسمیت نمی‌شناسد. بی‌توجهی به شعار دینی وبعد انعطاف پذیر دین چیزی است که درجریان وهابیت اصلا به آن توجه نمی‌شود. یک بعد دین اسلام، تعالیم این دین است. اما بعد دیگر آن نمود دینداری که بسته به فرهنگ‌های مختلف، ازسوی مسلمانان دیده می‌شود. ما از صدر اسلام شاهد جریان جمود گرایانه هستیم که به نوعی کوچک‌ترین تفاوت فرهنگی را نمی‌پذیرد. نباید یک نکته را دراین ماجرا فراموش کنیم. درکلام ابن تیمه که هفت قرن قبل از محمدبین عبدالوهاب به بیان پایه فکری وهابیت می‌پردازد، نوعی واکنش را احساس می‌کنیم. متاسفانه درقرون بعد از اسلام نوعی خرافه‌گرایی را دردین اسلام مشاهده می‌کنیم. دربحث زیارت قبور این خرافه‌گرایی مشاهده می‌شود. زیارت اهل قبور با شعائر اسلام منافات ندارد. اما ما به مرور شاهد شکل‌گیری قبور موهومی‌هستیم که آثارآن هنوز در سرزمین شام وجود دارد. ابن‌تیمیه که درشام زندگی می‌کرده است، در مقابل این افراط‌ها دست به تفریط می‌زند. دردوره محمد عبدالوهاب نیز ما اینگونه مسائل را مشاهده می‌کنیم. درآن برهه زمانی نیز مذهب حنفی صوفی‌گرایانه دربعد شعائر اسلام به انحرافاتی دچار شده بود ومشکلات زیادی را برای جامعه ایجاد می‌کردند. این مسائل سبب شد که محمدبن عبدالوهاب این مسائل را با توحید ویکتا پرستی خداوند درتباین و تضاد قرار بدهد و با آنان به مخالفت بپردازد. استعمارگران به دلیل کوتاه کردن دست امپراتوری عثمانی جهان اسلام نیز، به این نحله فکری توجه کرده‌اند. غربی‌ها به دلیل حمایت از مخالفان مذهب حنفی وصوفی‌گرایانه امپراتوری عثمانی که نوعی عقل‌گرایی را نیز دنبال می‌کرد، دست زدند. ما باید هم بعد فکری این جریان را بررسی کنیم وهم ازدیدن زمینه‌های فکری شکل‌گیری این پدیده غافل نشویم.»

● عامل دافعه این جریان چیست؟

دکترسید علی موسوی‌نژاد به‌گرایش به وهابیت درجهان اسلام اشاره می‌کند و می‌گوید: «شاید درابتدا شعار بازگشت به اسلام سبب جذب پیروان این نحله فکری شود، اما بسیاری از افرادی که به این فرقه گرایش پیدا می‌کنند، بعد از مدتی به علت عدم انعطاف و خشک بینی این مذهب ازآن دوری می‌کنند. زیرا این مذهب به چاشنی خشونت نیزممزوج شده است. درجهان امروز که صحبت از همگرایی و گفت‌وگوی مذاهب است، این جریان خشن که دیگری را تحمل نمی‌کند، نمی‌تواند پایدار بماند. متاسفانه کشورهایی که منادی آزادی هستند به دلایل سیاسی این نحله فکری را حمایت می‌کنند. هر چه به‌گفتمان‌های واقعی اسلام بیشتر رجوع کنیم، زمینه برای جلوه‌گری وهابیت کمترخواهد شد.»

زهرا نوروزی