مرجعیت و ماجرای تصویبنامه

مطالعه در شیوه سلوك یك رهبر بزرگ دینی و سیاسی، با شخصیتهای بزرگ دینی دیگر به خودی خود جذاب است و دانستن چگونگی گفتگو و تعامل امام خمینی (ره) با سایر مقامات بلند پایه خاستگاه اجتماعی‌اش، به ویژه در روند شكل‌گیری نهضت اسلامی، جالب و خواندی است.

با ارتحال مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (ره) كه مرجعیت عامه و فراگیری بر تمامی بلاد شیعه داشت، مدتی درنگ در ظهور یك مرجع عام و علی الاطلاق پیش آمد. شاه پیام تسلیت ارتحال مرحوم آیت الله العظمی بروجردی(ره) را برای آیت الله العظمی حكیم(ره) در نجف فرستاد تا زمینه‌های انتقال مرجعیت از ایران به عراق را فراهم كند، اما علما و فضلای ایران با هوشیاری تمام شخصیتهایی همچون حضرات آیات عظام گلپایگانی، مرعشی و امام خمینی رحمه الله علیهم اجمعین به مردم معرفی كردند. امام كه هم سیره و مبارزه سیاسی آشكاری داشت و هم شاگردان بسیاری را در طی سالهای تدریس پرورش داده بود به زودی در جایگاه ممتازی قرار گرفت. ایشان با توجه به تجربه‌های شكست در جنبشهای معاصر، به مشورت و هماهنگی و همگامی رهبران مذهبی باور داشتند و از همین رو در مسائل گوناگون اجتماعی مانند انجمنهای ایالتی، رفراندم، باستانگرائی و اقدامات ضد مذهبی شاه، واقعه فیضیه و به ایجاد مواضع مشترك در میان مراجع می‌پرداختند و در بسیاری از موارد به صدور اعلامیه‌های مشترك اقدام می‌كردند. مقاله زیر برای عطف توجه شما عزیزان و علاقمندان گرامی تقدیم گردیده است.

روح الله در اول مهرماه ۱۲۸۱ .ش برابر با ۶ مه ۱۹۰۰.م و مصادف با سالروز ولادت حضرت فاطمه (س) در خمین متولد شد. پدرش سید مصطفی پس از تحصیل مقدمات درخمین و اصفهان، عازم نجف گردید و با اخذ درجه اجتهاد به خمین بازگشت و به حل امور شرعی مردم پرداخت. روح الله پنج ماهه بود كه پدرش به دست خوانین ترور شد اما با پیگیریهای مستمر خانواده، قاتل وی در سال ۱۳۳۲.ش در بهارستان به دار آویخته شد.۱ روح الله فراگیری علوم اسلامی را نزد برادر بزرگترش آیت الله پسندیده آغاز نمود و در ۱۹ سالگی به حوزه درس آیت الله حائری در اراك راه یافت. در سال ۱۳۰۱.ش پس از هجرت آیت الله حائری به قم وی نیز عازم این سفر شد. روح الله زمانی كه ۳۵ ساله بود از مدرسین فاضل و بنام حوزه علمیه قم بشمار می‌آمد. وی كه در سال ۱۳۱۸.ش كتاب «شرح منظومه حاج ملاهادی سبزواری» در حكمت متعالیه را تدریس می‌نمود از سال ۱۳۲۴ به بعد نیز ارائه دروس مختلفی از جمله خارج فقه، اصول و «منظومه» در فلسفه و عرفان را آغاز كرد. ایشان در دوران رضاخان كه جو «سیاست گریزی» غالب بود، مشتاقانه به تهران می‌رفت و از نزدیك مذاكرات مجلس و به ویژه نطق‌های مدرس را دنبال می‌نمود. حاج آقا روح الله در سال ۱۳۲۲.ش كتاب«كشف الاسرار» را كه پاسخی به كتاب«اسرار هزار ساله» علی اكبر حكمی بود در مدت دو ماه و با تعطیل درس‌هایش به رشته تحریر درآورد و بدون نام مولف منتشر ساخت. البته در این كتاب نمی‌توان چنین استنباط كرد كه وی در سال ۱۳۲۲.ش و در جو سیاست گریزی آن دوره آشكارا معتقد به نفی سلطنت و تاسیس ساختار جدید حكومتی بوده باشد.۲

●بهره‌مندی از تجارب نهضت‌های معاصر ایران

آیت الله خمینی(ره) تا سال ۱۳۴۰ به خاطر حفظ جایگاه و شان مرجعیت، موضع‌گیری سیاسی مستقلی را اتخاذ نكرد. وی با تجربه اندوزی از تاریخ معاصر ایران در جنبش تنباكو، نقش مرجعیت و علما در انقلاب مشروطه، خدمات مدرس در دوران نمایندگی مجلس، درك دوران خفقان رضاخان و نقش آیت الله كاشانی در نهضت ملی شدن نفت بر این اصل اعتقاد داشت كه هرگونه حركت سیاسی باید از جایگاه مرجعیت انجام گیرد. او اگر چه از همراهان آیت الله حائری در هجرت به قم بود و در تثبیت مرجعیت آیت الله بروجردی نیز نقش مهمی داشت اما در دوران حیات ایشان از هرگونه اقدام سیاسی مستقل از مرجعیت زمان خودداری نمود.

در سال ۱۳۴۰ با درگذشت آیت الله بروجردی و پس ازآن وفات آیت الله كاشانی، رژیم پهلوی زمینه را برای اجرای دكترین كندی در راستای اصلاحات آمریكایی به منظور تضمین وابستگی كشور مهیا می پنداشت. از این رو واكنش‌های شاه جهت همبستگی با شرایط بین المللی و با فشار كاخ سفید بسیار آشكار و صریح گردید.۳

از سوی دیگر تمهیدات آیت الله حائری و استمرار آن توسط آیت الله بروجردی و ایجاد زمینه‌های تثبت حوزه علمیه قم، فرصتی فراهم ساخت تا شاگردان زیادی در محفل درس امام خمینی (ره) شركت كنند. شمار فراوان، جوان بودن و علاقه آنان به درس همزمان با داشتن گرایش‌های سیاسی، موجی از امید را نه تنها در حوزه علمیه قم بلكه در جامعه و به ویژه در اقشار تحصیل كرده و متدین به وجود آورد.۴

●مرجعیت حضرت امام خمینی(ره)

پس از درگذشت آیت الله بروجردی و ارسال پیام تسلیت شاه در ارتحال ایشان به آیت الله حكیم در نجف اشرف، رژیم قصد دور كردن مرجعیت از ایران و منفعل ساختن حوزه علمیه قم را داشت. این حركت متدینین آگاه و هوشیار جامعه را وادار كرد كه در مورد انتخاب مرجع خویش به یك تلاش علمی و انتخاب آگاهانه دست بزنند تا مرجع بعدی بتواند راه گشای مردم در حل مسایل سیاسی و اجتماعی روز باشد. در نتیجه با دعوت از شخصیت های مذهبی و برگزاری جلسات متعدد سخنرانی در تهران توسط شهید بهشتی، مطهری، علامه طباطبایی و حتی مهندس بازرگان موضوعاتی نظیر«بحثی درباره مرجعیت و روحانیت» پدیدار شد و در كتاب‌هایی چون «ده گفتار» و«گفتار ما» انتشار یافت. با حضور آیات عظام گلپایگانی و نجفی مرعشی در قم و نیز توجه خواص و اقشار متدین و تحصیل كرده نسبت به امام خمینی (ره) ترفندهای دربار خنثی شد. البته علاوه بر مراجعی كه در قم بودند، مراجع محلی۵ مانند آیت الله محمدهادی میلانی و آیت الله حاج سید حسین قمی در مشهد، آیت الله سید بهاءالدین محلاتی در شیراز، آیت الله حاج شیخ محمدتقی آملی و آیت الله سید احمد خوانساری در تهران نیز بیش از پیش در بین مردم شناخته شدند.

امام خمینی(ره) علی رغم ارتباط و علاقه ای كه به مدرس و كاشانی داشت می‌كوشید تا سیاست را به محور اصلی آن یعنی مرجعیت بازگرداند لذا تقویت حوزه علمیه مهمترین هدف امام (ره) برای حركت‌های آینده را شكل می‌داد۶

●همگامی دیگر مراجع

امام خمینی(ره) با توجه به تجربیات جنبشهای معاصر موضع‌گیریهای سیاسی را تنها از جایگاه مرجعیت موثر و كارساز دانسته و در دوران مرجعیت خویش به مشورت، ارتباط و تصمیم دسته جمعی مراجع توجه خاصی داشتند. از دیگر اقدامات ایشان نامه نوشتن به علمای شهرها و همسو كردن دیدگاه‌های سیاسی روحانیان سراسر كشور بود. تعداد نامه‌هایی كه امام با انشای روان، بیان مستند، خلوص قصد و روح خروشان خود نوشته است رقم قابل توجهی را تشكیل می‌دهد كه این عمل نمونه‌ایی از شیوه‌های فراگیر شدن انقلاب بود.۷

به عبارت دیگر، از جمله كوشش های ژرف و توانفرسای امام خمینی(ره) به هنگام تهیه مقدمات انقلاب اسلامی، مجاهدت وسیعی بود كه ایشان برای بیداری و آماده سازی ذهنیت روحانیان سراسر كشور به عمل‌ می‌آورد. در این سالها ده‌ها و صدها تن از طلاب و فاضلان حوزه علمیه قم از تعالیم وی بهره مند و روح خروش و تعهد دینی در آنان دمیده می‌شد. این طلاب در ایام تبلیغ نظیر ماههای محرم، صفر و رمضان با مردم سراسر كشور تماس تبلیغی و تعلیمی داشتند. موفقیت این پیام آوران اسلام، زمینه مساعد پذیرش صمیمانه‌ای بود كه باید در مردم وجود داشته باشد. این زمینه درآن زمان تا اندازه قابل ملاحظه‌ایی، در اختیار روحانیان محلی قرار داشت. اگر روحانیان محلی در جریان كار انقلاب و مسائل روز نباشند و از آنچه در حوزه علمیه قم می‌گذرد بی‌خبر باشند، كار و تلاش روحانیان اعزامی كم ثمر خواهد بود.۸ بنابراین امام خمینی(ره) ضمن برگزاری نشست‌هایی با مراجع قم ارتباط و هماهنگی با روحانیان محلی را نیز مدنظر قرار داد تا با كمك آنان تصمیمات مشترك مراجع حوزه علمیه قم به روحانیان شهرستان‌ها نیز برسد.

●امام خمینی(ره) و به كارگیری قرائت جدید در اجتهاد و تقلید

امام خمینی(ره) در بحث اجتهاد و تقلید قرائت جدیدی ارائه می‌كند كه در آن هشت شرط برای احراز اجتهاد لازم است. ایشان همچنین شش شرط ذیل را برای فقیه در نظر می‌گیرند: ۱-عدم جواز مراجعه به غیر درتكالیف شرعی ۲-جواز عمل بر طبق رای خویش ۳-منصب افتاء ۴-منصب قضاوت ۵-منصب زعامت سیاسی ۶-مرجعیت تقلید

امام خمینی (ره) دلیل جواز رجوع جاهل به عالم را بنای عقلا عنوان نموده و در مقام اثبات قضاوت و سیاست تعیین موضوع را به وسیله شرع می‌داند و بسط و قبض شان اول و دوم را به وسیله عقل اثبات می‌كند. ایشان اثبات منصب قضاوت و ولایت برای فقیه عادل را به نوعی براساس حكم عقل دانسته و از همین جهت بحث ولایت فقیه را امری كلامی و در راستای اصل نبوت و امامت می‌داند. بنابراین تنها انسانهایی كه منصب حكومت برای آنان جعل شده است فقط فقیهان آگاه به قضاوت و سیاست دینی هستند كه باید در امور شخصی و نسبت به رعیت و مردم عدالت به خرج دهند.۹

●شكسته شدن گفتمان سكوت

با درگذشت آیت الله بروجردی كه در دوران مرجعیت خویش مانع از اجرای اصلاحات ارضی شده بود، فرصت و زمینه اجرای دكترین كندی فراهم گردید. دكتر علی امینی در ۲۷/۲/۱۳۴۰ با اصرار آمریكا برای تحقق اصلاحات مورد نظر به نخست وزیری ایران منصوب شد. نگرانیهایی كه شاه از امینی داشت او را وادار ساخت تا به آمریكا سفر كرده و شخصا اجرای اصلاحات را به عهده بگیرد. بدین ترتیب امینی از كار بركنار شد و امیر اسدالله علم به مقام نخست وزیری كشور منصوب گردید. شاه در دیدار با جانسون معاون ریاست جمهوری وقت آمریكا كه در همین زمان به منظور اطمینان از اجرای اصلاحات وارد ایران شده بود ابراز داشت: « اصلاحات ارضی كه اكنون در جریان است مسلما تا به آخر ادامه خواهد یافت و برنامه‌هایی كه به نفع كارگران و كارمندان دولت و طبقات مختلف دیگر برای بالا بردن سطح زندگی مردم ایران در دست اجرا است نیز دنبال خواهد شد. همچنین فعالیت وسیع آبادانی و عمرانی و صنعتی نیز بدون وقفه تعقیب خواهد گردید.»۱۰

شاه از ناحیه احزاب و سازمانهای ملی‌گرا‌ احساس خطر ‌نمی‌كرد ولی در مورد روحانیان در صدد بود ارزیابی دقیقی از افكار و حركت آنان داشته باشد و بدین گونه غائله«انجمن های ایالتی و ولایتی» را به وجود آورد.

اعلام تصویبنامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی نقطه عطفی محسوب گردید تا با استفاده از آن دوران گفتمان سیاست گریزی تمام شود. در این راستا نقش برجسته و هوشمندانه امام خمینی (ره) برای پایان دادن به گفتمان سیاست گریزی بسیار ارزشمند بود. ایشان برای شكستن جو سكوت و زدودن افكاری كه سال‌ها در دل وجان حوزه های علمیه و مردم رسوخ كرده بود با استفاده از رهیافتی كاملا مذهبی و شرعی به اقدامات بسیار موثری دست زد. امام خمینی (ره) با به كارگیری قرائت های جدید از مقولات سیاسی شیعه، باعث زوال«استراتژی بقا» و آغازگفتمان جدید«مبارزه عملی برای تحقق حكومت اسلامی» گردید.

محسن اسماعیلی

پی نوشت ها

۱- رسول جعفریان، جریانها و جنبشهای مذهبی –سیاسی ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۱،ص۱۳۶

۲- عباس زارع، همان،ص۹۴

۳- رسول جعفریان، همان، ص۱۴۰

۴- همان، ص۱۳۵

۵- همان،ص۱۳۱

۶-همان، ص ۱۳۹

۷- محمدرضا حكیمی، تفسیرآفتاب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۸،ص۱۴۸

۸- همان، ص ۱۴۱

۹- عباس حیدری، گزارش اجمالی از رساله اجتهاد و تقلید، فصلنامه علوم سیاسی، ش۵، تابستان ۱۳۷۸

۱۰- حمید روحانی، پیشین، ص۱۳۹