مساجد جامع اوج معماری اسلامی

مسجد جامع در معماری دوره اسلامی ایران, به مسجدی گفته می شد که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می شد و نمازهای گروهی مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می شده است

مسجد جامع در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته می‌شد که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شد و نمازهای گروهی مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شده است. بنابر فقه اسلامی، هر شهر معمولاً تنها یک مکان برای برگزاری نماز جمعه باید داشته باشد؛ از همین رو مسجدهای جامع که دارای فضای بزرگ‌تر بوده‌اند، جایگاه برپایی نماز جمعه هم بوده‌اند. اما در این مجال کوتاه قصد داریم چند مسجد جامع قدیمی در شهرهای مختلف ایران را معرفی کنیم.

● مسجد جامع قزوین

مسجد جامع قزوین یکی از کهن‌ترین و کم‌نظیرترین مساجد جامع ایران به شمار می‌رود که شیوه‌های معماری و هنرمندی ادوار مختلف را می‌توان در آن مشاهده کرد. «مقصوره کهن» یا «طاق هارونی» قدیمی‌ترین بخش از بنای مسجد جامع قزوین است که به دهلیز ورودی آن متصل بوده و توسط هارون‌الرشید در سال ۱۹۲ هجری قمری بنا شده است. در روزگار شاه طهماسب ایوان شمالی و مناره‌های کاشیکاری شده نفیس مسجد ساخته شده و ایوان جنوبی در زمان شاه عباس دوم به مدخل مقصوره خمارتاشی ملحق شد. ایوان غربی نیز به دستور شاه سلیمان صفوی بنا شده است. از ویژگی‌های ممتاز این مسجد علاوه بر داشتن هشت شبستان بزرگ در چهار طرف حیاط یک شبستان زیرزمینی در ضلع جنوب غربی مسجد است که بنای آن توسط سعدالسلطنه در روزگار قاجار پایان یافته است.

● مسجد جامع همدان

مسجد جامع همدان که به ثبت آثار تاریخی رسیده است، از قدیمی‌ترین و معتبرترین مساجد همدان به حساب می‌آید که با توجه به کتیبه موجود در آن متعلق به سال ۱۲۵۳ هجری قمری و بعد از آن است. این مسجد از شاهکارهای هنر دوران قاجار است که دارای صحنی مستطیل شکل در میان سه ایوان در جهت‌های جنوبی، شرقی و شمالی، چندین شبستان، گنبد، گنبدخانه و ۶ مناره و چند حجره است. این مسجد سه در ورودی دارد که عبارتند از: ورودی نوساز سمت خیابان اکباتان، ورودی قدیمی با دالان طاقدار در ضلع شرقی صحن، ورودی قدیمی با دالان هشتی مقرنس‌کاری شده در ضلع غربی صحن که هر سه از زیبایی چشمگیری برخوردارند. بنای مسجد جامع همدان دارای طرحی مستطیل شکل و چهار ایوانی ناقص است. در قسمت زیر این مسجد کتیبه‌هایی از جنس خشت و نوع کاشی زرد است که سوره جمعه و آیئ‌الکرسی به خط ثلث زیبایی بر حاشیه آن نوشته شده است. قسمت‌های جنوبی مسجد جامع همدان شامل ایوانی مرتفع است که رسمی‌بندی جلو آن از آجر و کاشی معرق ساده ساخته شده است. همچنین گنبد آن بزرگ و دو پوششه است.

● مسجد جامع اردبیل

مسجد‌جامع اردبیل باقی‌مانده یک بنای بزرگ از دوره سلجوقیان است که در محله پیر شمس‌الدین، میان گورستانی قرار گرفته و از سه قسمت تشکیل شده است: نخستین قسمت بنا پایه مناره‌ای است که در فاصله‌اندکی از مسجد به چشم می‌خورد. این مناره شیوه سلجوقی را دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی (هر ضلع ۱/۲‌متر) و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر تشکیل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقی مانده که عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه‌ای که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت می‌شود. دومین قسمت اصلی بنا، مسجد تیر پوش است به ابعاد ۸/۹×۵/۱۲‌متر که روی نه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون‌ها هم بر پایه‌های سنگی غیر منتظم استوار شده‌اند. در ورودی چوبی تکه‌کوب شده، میخ‌های آهنی برجسته دارد و بالای یک لنگه آن نوشته‌ای، کنده‌کاری شده است. سومین قسمت بنا، مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزئینات آن کاشی به کار رفته است. بسیاری از نما تقریباً از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است. در سال‌های گذشته سازمان میراث فرهنگی کشور کاوش‌هایی در محل مسجدجامع اردبیل به انجام رسانده که به نتیجه‌های بسیار درخشان رسیده است.

● مسجد جامع ارومیه

مسجد جامع ارومیه، یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است و در خیابان اقبال قرار دارد. این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر است. برخی از محققین معتقدند سبک تزئینات، گچ‌بری‌ها، ستون‌بندی‌ها و طاق‌های مسجد عیناً شبیه به سبک معماری سلجوقیان است. تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری ساخته شده است. این مسجد به همراه سایر اجزای بافت قدیمی شهر بویژه بازار و راسته‌های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. مسجد جامع با دو در ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می‌شود، به بازار راه دارد. این مسجد دارای آثاری از دوره‌های مختلف است که از جمله آن می‌توان به شبستان گنبددار قدیمی اشاره کرد. این شبستان هسته اولیه این بنا را تشکیل می‌دهد و حاوی کلیه مشخصات معماری اسلامی است. به احتمال قریب به یقین، این بخش مربوط به دوره سلجوقیان (قرن ششم هجری قمری) به بعد است. محراب مسجد با گچ‌بری نفیس در این قسمت قرار دارد و در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری (در زمان حکومت ایلخانان) به بهترین نحو ساخته شده است.

● مسجد جامع یزد

معماری مسجد جامع یزد به قدری منحصر به فرد و بی‌بدیل است که هر سال گردشگران بسیار زیادی از نقاط مختلف دنیا به قصد دیدار از شاهکار هنر معماری به ایران و استان یزد سفر می‌کنند. بنای این مسجد باعظمت، قرن‌هاست که از فراسوی تاریخ تمدن این سرزمین می‌درخشد به نحوی که در کتب تاریخی یزد آمده است: «مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته‌اند و سنگ بنای آن توسط علاءالدوله گرشاسب نهاده شده است.» مسجد جامع قدیم در قرن ششم هجری قمری و به دستور گرشاسب از نوادگان علاءالدوله کالنجار ساخته شد و بنای اصلی مسجد کنونی از آثار سید رکن‌الدین محمد قاضی است. اصیل‌ترین بخش‌های هنر معماری بی‌نظیر ایرانی در گچ‌کاری، شبستان، صحن، گنبد، کاشی‌کاری و مناره‌های برافراشته آن جلوه‌گر است. دو مناره مسجد که ارتفاع تقریبی آن از کف تا نوک به بیش از ۵۲ متر می‌رسد، دارای قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد. بلندای این مناره‌ها هر چه به سمت بالا رفته، باریک‌تر شده و تنها یکی از آنها نیز دارای پلکان است؛ از این رو ظرافت کاشی‌کاری در این ارتفاع به واقع قابل تحسین است.

● مسجد جامع نراق

مسجدجامع نراق در سال ۱۲۴۳ هجری قمری در زمان فتحعلیشاه قاجار توسط فردی به نام حاج علی محمد نراقی، یکی از تجار متدین نراق ساخته شده است. سبک معماری بنا متعلق به دوران قاجار می‌باشد و از نظر معماری بسیار شبیه به مسجد آقا بزرگ کاشان است. کارشناسان معماری اسلامی وجود مسجد جامع در هر شهر را یکی از بهترین دلایل رونق و مرکزیت آن شهر نسبت به اطراف خود می‌دانند. مسجد آقابزرگ کاشان به همت ملامهدی ثانی، برادر ملا احمد فاضل که خود از فقهای مطرح قرن ۱۳ می‌باشد، در کاشان ساخته شد و در حال حاضر به این نام مشهور می‌باشد. دو سال قبل از وفات ملا احمد در سنه ۱۲۴۵ هجری قمری کار ساخت مسجد جامع نراق به پایان رسیده است. مسجد جامع نراق در مرکز مسکونی و قدیمی شهر و در همسایگی یک باب حمام عمومی، یک آب‌انبار به نام حاج مهدی و نیز یک حسینیه قرار دارد. از این بنا تا بازار شمس‌السلطنه نراق بیش از ۱۳۰ متر نیست. یک سنگ‌نوشته که در انبار مسجد نگهداری می‌شود، بدون اشاره به نام یا لقب این مسجد به سال ساخت آن در ۱۲۴۳ هجری قمری و بانی مسجد اشاره نموده است. گنبدهای هجده‌گانه سقف مسجد بر روی هشت ستون در وسط و تعداد قابل توجهی جذر در اطراف استوار گردیده‌اند. ستون‌ها هشت پهلو می‌باشند و اخیراً آنها را با سنگ و آجر نماکاری کرده‌اند. در مورد تزئینات بنا می‌توان به محراب آن که در دوره معاصر کاشیکاری شده است و یک ارسی با شیشه‌های رنگی و دو در لنگه چوبی واقع در ضلع شمالی اشاره کرد.