اسراف از دیدگاه قرآن

از جمله مفاهیمی که در قرآن مورد تأکید بسیار قرار گرفته موضوع اسراف است در نگرش قرآنی, می توان به ناهنجاری بودن آن بی هیچ تردید و گمانی حکم کرد

ازجمله مفاهیمی‌که در قرآن مورد تأکید بسیار قرار گرفته موضوع اسراف است. در نگرش قرآنی، می‌توان به ناهنجاری‌بودن آن بی هیچ تردید و گمانی حکم کرد. اما از آنجایی که ابعاد آن چنان که باید و شاید روشن و تبیین نشده و همه جوانب آن با رویکرد تحلیلی مورد بررسی قرار نگرفته، در این نوشتار تلاش شده است تا به این موضوع در ابعاد مختلف آن پرداخته شود که البته به جهت مهم بودن مسائل اجتماعی و شناسایی اصول و موارد هنجاری از ضدهنجاری به جنبه اجتماعی آن بیشتر پرداخته شده است.

● مفهوم اسراف

کاربرد عرفی این واژه در معنای اقتصادی آن موجب شده است که به ابعاد و جوانب دیگر مساله اسراف کم تر پرداخته شده یا به طورکلی نادیده گرفته شود. درحالی که در نگاه قرآنی و نیز کاربردهای واژه نشان می‌دهد که دامنه مفهومی‌آن نه تنها ابعاد اقتصادی و هنجاری و اخلاقی بلکه حوزه اعتقادات را نیز شامل می‌شود. بنابراین در حوزه‌های کلامی‌و اعتقادی و جامعه شناسی و روانشناسی و اصول اخلاقی و تربیتی و اقتصادی می‌توان از اسراف سخن گفت و به بررسی موارد و نیز علل و عوامل آن پرداخت. واژه اسراف که بیش از ۲۳بار در آیات متعدد قرآن در اشکال مختلف به کار رفته، به معنای هرگونه کوتاهی و زیاده‌روی و تجاوز از حد اعتدال و گرایش به سوی افراط و حتی تفریط است. (لسان العرب؛ ابن منظور؛ ج۶ ص ۲۴۳ و نیز مجمع البیان؛ طبرسی؛ ج۵ ص۱۹۲ والتحقیق؛ ج۵ ص۱۱۰) از این‌رو تنها به معنای افراط و تفریط نیست و اختصاصی به کوتاهی یا زیاده‌روی ندارد. هرچند بیشتر در معنای زیاده‌روی و افراط به کار می‌رود ولی این موجب نمی‌شود که تنها به‌معنی خروج از اعتدال به سمت و سوی زیاده روی بگیریم در حالی که این واژه دربردارنده هرگونه خروجی به سوی کم یا زیاده است. کمینه یا بیشینه در هر امری را می‌توان اسراف دانست.در کاربردهای قرآن اسراف اختصاص به امری خاص مانند امور اقتصادی ندارد بلکه چنان که گفته شد این واژه در آیات قرآنی به معنای هرگونه خروج از اعتدال و میانه روی در مسائل بینشی، منشی و کنشی به کار رفته است.از این جهت گاه با مساله قوام (حد وسط و اعتدال) هم معنا می‌گردد و خروج و تجاوز از حد وسط و میانه، اسراف نامیده می‌شود. (فرقان آیه ۶۷) و گاه با مساله فساد ارتباط مستقیمی‌پیدا می‌کند (شعراء آیه ۱۵۱ و ۱۵۲)؛ زیرا هرگونه امری که برهم زننده تعادل در امور باشد به معنای اسراف خواهد بود و فساد نیز یکی از این حالات خروج و برهم زننده است.

● ارتباط اسراف و تبذیر

چنان که تبذیر با اسراف از این جهت نوعی ارتباط مفهومی‌پیدا می‌کند؛ زیرا تبذیر به معنای ریخت و پاش دانه و بذر در شرایط نامناسب و به روشی نادرست است که این خود نوعی خروج از میانه و اعتدال و عدالت است. (التحقیق ج۱ص ۲۳۸)به هرحال در کاربردهای قرآنی اسراف مفهومی‌فراگیر است که دربردارنده هرگونه خروج از اعتدال است. در این راستا انحراف و خروج از حق و عدالت در امور اعتقادی و اخلاقی و اجتماعی و اقتصادی و مانند آن می‌تواند به عنوان امری اسرافی مورد سرزنش قرار گیرد و از آن بازداشته شود.به نظر می‌رسد که تفاوتی در این معنا نیست که تجاوز و خروج از اعتدال در کارهای مباح باشد یا کارهای غیرمباح؛ به این معنا که حتی اگر کسی در امور مباح مانند خوردن و آشامیدن از حد و اندازه بگذرد به عنوان مسرف شناخته می‌شود و می‌بایست از انجام آن خودداری ورزد و خود را به میانه و اعتدال نزدیک سازد.

● انواع اسراف

چنان که بیان شد از کاربرد واژه اسراف در آیات قرآن می‌توان به این نتیجه رسید که این واژه در حوزه مسائل مختلفی به کار رفته و هدف از آن در همه موارد بیان خروج ازاعتدال و حد میانه در مسائل و امور بوده است. دراینجا به برخی از موارد اشاره شده در آیات قرآن درباره اسراف می‌پردازیم.

● اسراف اعتقادی

شرک به خدا و بت‌پرستی یا کفر به خدا و عدم اعتقاد و باور به توحید به عنوان مصادیقی از اسراف مورد اشاره و سرزنش قرار گرفته است. (طه آیه ۱۲۴ و ۱۲۷) ازنظر قرآن، این‌گونه نگرش به هستی و جهان بینی، امری نادرست و به دور از اعتدال و حقانیت است. پیامد چنین نگاهی در دنیا و آخرت گرفتاری‌های متعدد است. کسی که ناتوان از درک هستی و نقش خداوندگاری است، در مسائل روزانه خویش نیز نمی‌تواند تحلیل درستی از مسائل داشته باشد و در نتیجه آن رفتار و کنش‌ها و واکنش هایش وی را از رسیدن به مقصد دور می‌سازد و همواره با دست خویش خود را گرفتار اموری می‌کند که جز بدبختی حاصلی نخواهد داشت. به عنوان نمونه کسی که خدا و نقش او را در مدیریت و اداره دنیا به درستی در نیابد با پدید آمدن کوچک‌ترین مشکلی، به اندوه دچار می‌شود یا هرگاه مالی را از دست دهد اندوهگین می‌شود. این‌گونه است که عدم درک و تحلیل درست از هستی و بینش نادرست نسبت به خدا و جایگاه او موجب می‌شود که در امور دنیوی و گرفتاری‌های آن خود را ببازد و بر مشکلات خویش بیفزاید. افزون بر آنکه در آخرت نیز می‌بایست پاسخگوی رفتارو اعمال و عقیده خویش باشد و به عذاب‌های دردناک گرفتار شود.

● اسراف اخلاقی

اسراف اخلاقی به معنای گرایش به مادیات و قطع علاقه از خداوند است. آیات قرآن بسیاری از صفات انسانی را که موجب می‌شود او به گناه دست زند، به عنوان امری اسرافی مورد بررسی و تحلیل قرار داده و از آن بازداشته است.اسراف در حوزه اخلاق فردی و اجتماعی به این معناست که شخص صفاتی را در خود پدید آورد که وی را از حالت اعتدال و میانه روی بیرون برد. برخی از صفات مانند تکبر و بخل و مانند آن را می‌توان از مصادیق بارز اسراف در حوزه اخلاق معرفی کرد.در حوزه عمل اجتماعی نیز وقتی سخن از اسراف به میان می‌آید مراد از آن رفتارهای ناشایستی است که ازفرد سر می‌زند.

● تاکید بر میانه‌روی در همه امور

از آن‌جایی که آثار اجتماعی اسراف در حوزه هنجاری بسیار زیاد و تاثیرگذار است، خداوند ازمومنان می‌خواهد که همواره اعتدال و میانه روی در امور را سرلوحه خویش قرار دهند و با اسراف خویش موجبات تباهی و فساد در جامعه و زمین را فراهم نیاورند. (شعراء آیه ۱۵۲)بی گمان اسراف در همه حوزه‌ها آثار زیانباری به جای خواهد گذاشت که از جمله آنها می‌توان به دوری از محبت خدا (اعراف آیه ۳۱ و انعام آیه ۱۴۱) و نیز سستی و ضعف در رسیدن به موفقیت در حوزه‌های مختلف زندگی اشاره کرد. (آل عمران آیه ۱۴۷) چنان که اسراف در حوزه اقتصادی موجب اتلاف منابع ثروت می‌شود و رفاه فردی و عمومی‌جامعه را با خطر مواجه می‌سازد.به هر حال قرآن، اسراف را به عنوان یک رویکرد ضد هنجاری شناسایی و مورد تحلیل قرار می‌دهد و با اشاره به ابعاد مختلف و مصادیق و موارد گوناگون و آثار زیانبار آن در دنیا و آخرت، از مومنان می‌خواهد که خود را از آن رهایی بخشند و با دوری از شهوت پرستی (اعراف آیه ۸۱) و پرهیز از روحیه ناسپاسی وکفران نعمت (اسراء آیه ۲۶) تکبر و خودکامگی و سیطره‌جویی (یونس آیه ۳۱ ودخان آیه ۴۴ و نمل آیه ۳۴) و عجب و خودبینی (یونس آیه ۱۲) خود را از آن برهانند.

زهرا اجلال