فرزند جاده ابریشم

بازار تبریز، همزاد تبریز است؛ اما چون به درستی نمی دانیم که این شهر کی و چگونه بنیان نهاده شد، از آغاز کار بازارش آگاهی چندانی نداریم. همین قدر می دانیم که تبریز در سده های نخستین …

بازار تبریز، همزاد تبریز است؛ اما چون به درستی نمی دانیم که این شهر کی و چگونه بنیان نهاده شد، از آغاز کار بازارش آگاهی چندانی نداریم. همین قدر می دانیم که تبریز در سده های نخستین اسلامی شهری آباد بود. در این هنگام، تبریز یکی از گذرگاههای پراهمیت در جاده ابریشم بود. این جاده که از چین آغاز می شد، از خراسان می گذشت و پس از رسیدن به ری، دو شاخه می‌شد؛ شاخه نخست به بغداد می رفت و شاخه دوم از راه تبریز به آسیای صغیر (ترکیه امروزی) می رسید.

در سده هفتم هجری ایلخانان مغول تبریز را به پایتختی برگزیدند و یک سبب دیگر بر اسباب رونق بازرگانی در این شهر افزوده شد. علاوه بر ناصرخسرو و مقدسی (مقدس بر وزن مسجد) که در سده چهارم هجری قمری بازار تبریز را دیده اند و از گستردگی داد و ستد در آن سخن گفته اند، مارکوپولو، جهانگرد ونیزی که در سال های ۶۷۰ تا ۶۹۵ هجری قمری شهرهای مختلف آسیا را زیرپا نهاد ، درباره تبریز می نویسد: «موقعیت تجاری تبریز به قدری خوب است که بازرگانان از همه سو، از هندوستان، بغداد، موصل و هرمز برای خرید و فروش به آن جا می آیند. بهترین سنگ های قیمتی و مرواریدهای اعلی را می توان در این شهر بدست آورد. بازرگانانی که با خارجه داد و ستد می کنند، زود متمول و متمکن می‌شوند.»

پایتختی تبریز در روزگار ایلخانان دیری نپایید، اما تأثیر زیادی بر شکوه این شهر، به ویژه بازارش بر جای نهاد. زنجیره تعریف و تمجید جهانگردان از بازار تبریز ادامه پیدا کرد و در روزگاری که شاردن، جهانگرد فرانسوی، به این شهر آمد، به اوج رسید. پیش از آن یک بار در زمان سلسله آق قویونلو(سده نهم هجری) و دیگر بار در آغاز کار صفویان( سده دهم هجری) تبریز برای دومین و سومین بار پایتختی را تجربه کرده بود و بر شکوه پیشین افزوده بود. این روزگار خوش تا پایان دوره صفوی ادامه پیدا کرد و مصیبت بزرگ در سال ۱۱۹۳ هجری قمری یعنی در دوره زندیه نازل شد. زلزله‌ای که اکنون تخمین زده می شود ۶/۷ ریشتر شدت داشت، تبریز را به خاک سیاه نشاند و از بازار، جز تلی خاک باقی نماند. اما با روی کار آمدن قاجارها مرمت شد.عباس میرزا فرزند و ولیعهد فتحعلیشاه و فرمانده جنگ با روسیه، عموماً در تبریز اقامت داشت و همین باعث شد که تبریز در دوران پس از او همچنان ولیعهد نشین بماند. از بعد اقتصادی، بخش بزرگی از تجارت خارجی ایران با روسیه بود و همین طور با عثمانی و اروپا. بدین سبب، تبریز مرکز واردات و صادرات به شمار می آمد و بازارش اهمیت زیادی داشت. پس عجیب نیست که تا پایان دوره قاجار با گسترش بی وقفه این بازار و افزایش اهمیت اقتصادی و سیاسی آن روبرو باشیم.

از دوره پهلوی به بعد با طرح های نوین شهرسازی بخش زیادی از بازار تبریز تخریب شد و فضاهای تاریخی جای خود را به پاساژهای نونوار نه چندان زیبا دادند. متأسفانه این روند در دوران موسوم به سازندگی نیز با شدت ادامه پیدا کرد. اما امروزه اهمیت بازار تبریز بر همگان معلوم شده و از این رو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در حال تکمیل پرونده آن برای ثبت جهانی است.