نبرد ناجوانمردانه

از سال ,۱۳۸۲ سالگرد حمله شیمیایی به سردشت ۸ تیر ۱۳۶۶ كه به تنهایی ۴۵۰۰ مصدوم به جای گذاشت, به عنوان روز ملی مبارزه با سلاح های شیمیایی و میكروبی در ایران نام گذاری شد

بنابر اسناد موجود ،رژیم صدام در طول جنگ تحمیلی مجموعاً بیش از ۲۰۰ بار اقدام به حملات شیمیایی علیه نیروهای ایرانی و حتی غیرنظامیان نمود.(۱) برابر اظهارات مقامات رسمی حاصل این جنایات هزاران شهید و یكصد هزار مصدوم شیمیایی است كه ایران را به بزرگترین قربانی این نوع سلاح ها در دوره معاصر تبدیل كرده است.(۲)

از سال ،۱۳۸۲ سالگرد حمله شیمیایی به سردشت(۸ تیر ۱۳۶۶) كه به تنهایی ۴۵۰۰ مصدوم به جای گذاشت، به عنوان روز ملی مبارزه با سلاح های شیمیایی و میكروبی در ایران نام گذاری شد. از سویی «سازمان منع سلاح های شیمیایی» (OPCW) نیز ۲۹ آوریل، سالروز لازم الاجرا شدن «معاهده منع توسعه، تولید، انباشت و به كارگیری سلاح های شیمیایی و انهدام آنها (CWC) را به عنوان روز جهانی قربانیان سلاح های شیمیایی نامیده است. به همین بهانه نوشتار حاضر مروری است بر مفاد معاهده منع سلاح های شیمیایی، سازمان مربوطه و نیز آخرین وضعیت جنگ افزارهای شیمیایی در جهان.

۱- استفاده از سلاح های شیمیایی در گذر تاریخ:

انواع ابتدایی سلاح های شیمیایی مانند تیرها و نیزه ها سمی و زهرآلود از گذشته های خیلی دور در جنگ ها كاربرد داشته است. مورخین نظامی قدیمی ترین كاربرد سلاح های شیمیایی را به جنگ پلوپونزی در یونان باستان(۴۳۱ تا ۴۰۴ ق.م) نسبت می دهند كه طی آن دود آرسنیك به عنوان حربه جنگی به كار گرفته شد. در سال ۶۷۳ میلادی نیز در جریان محاصره قسطنطنیه نخستین استفاده از گریگ فایر(greec fire) به ثبت رسیده است.

با این حال انواع مدرن سلاح های شیمیایی به صورتی وسیع نخستین بار در جنگ جهانی اول در بلژیك به كار گرفته شد كه به كشته شدن ۹۰ هزار و مصدومیت بیش از یك میلیون نفر انجامید. در فاصله دو جنگ جهانی تسلیحات شیمیایی به شدت توسعه یافت و به ویژه دو ابر قدرت وقت بیش از ده ها هزار تن انواع سلاح های شیمیایی را تولید نمودند كه به تنهایی برای نابودی تمام جانداران كره زمین كافی بود. در جریان جنگ تحمیلی ارتش صدام با كمك كشورهای غربی از گازهای شیمیایی علیه ایران و سپس علیه اتباع خود در حلبچه استفاده كرد. آخرین مورد استفاده از گازهای شیمیایی حمله تروریستی فرقه آئوم در متروی توكیو در ۱۹۹۵ است كه به مرگ بیش از ده تن و مصدومیت بیش از پنج هزار نفر منجر شد. (۳)

۲- تاریخچه خلع سلاح شیمیایی:

توافقنامه میان فرانسه و آلمان(۱۶۷۵ م) مبنی بر منع استفاده از گلوله های سمی، اولین تلاش برای محدود كردن سلاح های شیمیایی به شمار می آید. كنوانسیون بروكسل در خصوص قوانین و مقررات جنگ(۱۸۷۴ م) نیز بر منع استفاده از مواد سمی در جنگ ها تأكید نمود. در كنفرانس بین المللی صلح در لاهه(۱۸۹۹ م) موافقتنامه منع استفاده از گازهای سمی در جنگ منعقد گردید. اما این معاهده مانع استفاده وسیع از گازهایی شیمیایی در جنگ اول جهانی نشد، لذا پس از جنگ و در پروتكل ۱۹۲۵ ژنو مجددا كاربرد سلاح های شیمیایی و باكتریولوژیك در جنگ ها ممنوع گردید لیكن تولید، توسعه و انباشت آنها منع نشده بود. در ۱۹۷۲ كمیته خلع سلاح(بعداً به كنفرانس خلع سلاح تغییر یافت) مذاكرات كنوانسیون منع سلاح های بیولوژیك( BWC ) را تكمیل نمود و از دل همین كنفرانس مذاكرات مربوط به منع سلاح های شیمیایی شكل گرفت. پیوستن صنایع عمده شیمیایی جهان به مذاكرات و متعاقباً استفاده عراق از سلاح های شیمیایی علیه ایران در حلبچه، پیشرفت مذاكرات را سرعت بخشید و نهایتاً متن معاهده منع سلاح های شیمیایی در ۳ سپتامبر ۱۹۹۲ پس از ۲۰ سال مذاكره تصویب و از ۱۳ تا ۱۵ ژانویه ۹۳ در پاریس برای امضا مفتوح شد و بلافاصله ۱۳۰ كشور از جمله ایران آن را امضا كردند. از فوریه ۹۳ برای تمهید مقدمات لازم الاجرا شدن معاهده یك كمیسیون مقدماتی در لاهه تشكیل گردید و سرانجام در ۲۹ آوریل ۹۷ معاهده لازم الاجرا شد و سازمانOPCW با ۸۷ عضو متولد گردید. (۴)

۳- مفاد معاهده منع توسعه، تولید، انباشت و به كارگیری سلاح های شیمیایی و انهدام آنها:

معاهده شامل یك مقدمه، ۲۴ماده و ۳ ضمیمه می باشد كه پس از معاهده سلاح های بیولوژیك(۱۹۷۲) دومین معاهده خلع سلاح در جهان و نخستین معاهده بین المللی واجد نظام نظارتی به شمار می آید و دول عضو ملزم به ارائه اظهارنامه فعالیت های خود و پذیرش انواع بازرسی ها هستند. این معاهده از آن جهت منحصر به فرد است كه یك نوع از تسلیحات كشتار جمعی را به طور كامل ممنوع و انهدام آنها را در یك جدول زمان بندی بازرسی می كند.

مهمترین بخش مقدمه بیان فلسفه وجودی معاهده است كه عبارت است از:«حذف كامل امكان به كارگیری سلاح های شیمیایی از طریق اجرای مقررات این معاهده »

در ماده اول كه جان معاهده محسوب می شود اعضا به عدم به كارگیری، توسعه، تولید، اكتساب، انباشت، نگهداری و انتقال سلاح های شیمیایی متعهد شده به علاوه ملزم هستند تا كلیه تسلیحات شیمیایی موجود، تأسیسات تولید آنها و سلاح های شیمیایی قدیمی و رها شده را منهدم نمایند.

در ماده سوم: اعضا موظفند اطلاعات سلاح های شیمیایی موجود، تأسیسات تولید آنها، سلاح های شیمیایی قدیمی و دفن شده و رها شده را با جزییات كامل و به صورت اظهارنامه به سازمان ارائه دهند.

مواد ۴ و ۵ به تعهد كشورها در انهدام سلاح های شیمیایی و تأسیسات تولید آنها یا تبدیل آنها به تأسیسات صنعتی غیرنظامی مربوط می شود و در آن پیش بینی شده تا سلاح های شیمیایی به تدریج در یك دوره ده ساله و با شرایطی با یك دوره استمهال ۵ ساله(حداكثر تا ۲۰۱۲) به كلی محو و نابود شوند.

ماده ۶ به فعالیت های شیمیایی غیرممنوعه برای كاربردهای صلح آمیز و غیرنظامی مربوط است.

ماده ۷ به اجرای معاهده در سطح ملی ایجاد مرجع ملی در هر كشور برای نظارت داخلی بر اجرای معاهده و تماس دولت ها با سازمان و لزوم تصویب قانون اجرای ملی مربوط می شود.

ماده ۸ تأسیس سازمان با مركزیت لاهه، اركان اصلی و نقش و كاركرد هر كدام را شرح می دهد.

در ماده ۹ هر كشور عضو می تواند با ارائه مستنداتی مبنی بر عدم پای بندی یك عضو دیگر درخواست انجام بازرسی از تأسیسات آن كشور را به عمل آورد.

ماده ۱۱ مربوط به تجارت مواد شیمیایی برای اهداف صلح آمیز و همكاری های بین المللی میان اعضا برای توسعه ملی و اقتصادی در زمینه های صنایع شیمیایی و فعالیت های غیرممنوعه و كاربردهای صلح آمیز آن می باشد.

مواد ۱۳ تا ۲۴ شامل روابط با سایر معاهدات بین المللی، حل اختلافات، بازبینی معاهده، خروج از آن، لازم الاجرا شدن و... می باشد.

صمد علی لكی زاده

---