تا به حال به رابطه میان سیاست و معماری فکر کرده اید

امروزه که روندهای مسلط معماری در دنیا, آن را با استیلای تصویر و امر بصری مواجه کرده اند, سخت تر می توان از وجه سیاسی معماری سخن گفت گویی از معماری سیاست زدایی شده و به امری تماشایی فروکاست یافته است, اما آیا می توان سیاست را جایی بیرون از فرم بیرونی که محل ظهور امر تماشایی است جست وجو کرد

می توان گفت، برای اتخاذ زاویه ای سیاسی به معماری از دو نقطه نگاه بهره گرفت؛ اول نقطه نگاهی معطوف به فرم و دوم نقطه نگاهی معطوف به فضا. در اینجا فرم، نماینده وجهی از معماری است که «درک» می شود و فضا به مثابه چیزی است که «تجربه» می شود. رهیافت اول فرم معماری را رسوبی از ایدئولوژی هایی می بیند که حاضر نیستند به ساحت ایدئولوژیک خود اعتراف کنند و خود را حقیقی و طبیعی جلوه می دهند. این ایدئولوژی ها فرم های معماری را در یوغ خود منجمد کرده و با بازتولید مکرر خود، خبر از حقیقتی خدشه ناپذیر می دهند؛ حقیقتی که در حال مخابره آن هستند. کلیساهای قرون وسطایی مثال مناسبی برای فهم این نگاه هستند. آنها خود را به مثابه مدیومی برای حقیقت عرضه می کردند. به هرترتیب، معماری در این شرایط، به آن دلیل سیاسی است که همچون مدیایی عمومی، ایدئولوژی مسلط برجامعه را رزونانس می دهد و تشدید می کند. در این قرائت، انسان به مثابه «مخاطبِ» این مدیا پیام فرم را «درک» و متعاقب آن، جای خود را در مناسبات سیاسی جامعه معین می کند.

اما زاویه دیگری به وجه سیاسی معماری می توان اتخاذ کرد که در آن، انسان از آن جهت که «کاربر» فضای معماری است از آن تأثیر می پذیرد و نه از آن جهت که «مخاطب» آن است. اگر مخاطب با درک فرم به مثابه یک مدیا سیاست را به جریان می اندازد، کاربر با تجربه کردن و صرف کردن فضای معماری در سیاست شریک می شود. در قرائت اول پای سوژه ای دارای ادراک در میان است و در قرائت دوم ما با سوژه ای دارای «بدن» روبه رو هستیم که از قضا به قول مرلوپونتی به شکلی انتزاعی و فارغ از بدن چیزی را درک نمی کند. به این ترتیب اگر سیاست را تنظیم رابطه میان سوژه های انسانی بدانیم که در مقیاسی بزرگ تر به فرماسیون زیست اجتماعی آنها می انجامد، معماری را می توان دستگاهی برای تنظیم این رابطه از طریق نظم بدن ها به شمار آورد. به عبارتی معماری به واسطه تنظیم مناسبات میان بدن ها وضعیت هایی را تشکیل می دهد که روابط میان سوژه ها را تعریف می کند. ادوارد هال در مطالعات خود به خوبی از این حقیقت سخن گفته که انسان ها چگونه از خلال تنظیم فاصله بدن هایشان به تنظیم روابط اجتماعی خود دست می زنند. معماری در اینجا دست کاری همین مناسبات به حساب می آید. این وجه از پتانسیل های سیاسی معماری را شاید جرمی بنتام در طرح زندان معروف خود به خوبی به ظهور رسانده است. اتاقکی برای زندان بان در میان است و زندانی ها در محیط دایره چیدمان شده اند. این چیدمان بدن ها، تولید کننده وضعیتی است که زندانیان همواره خود را در معرض نظارتی پایان ناپذیر می یابند و اعمال خود را تحت کنترل نگاه مسلط حفظ می کنند. در اینجا ما نه با سطحی رسانه ای از فرم معماری که با توزیع وضعیت سازِ بدن ها در فضا مواجه هستیم. این توزیع بدن ها به تولید مناسبات میان بدن ها و در نهایت بازتولید جایگاه زندانی و زندان بان می انجامد.

اما معماری در همه موقعیت ها این چنین جبری عمل نمی کند. سوژه های انسانی در عموم فضاهای معماری مختارند که از نظم پیشنهادی فضا برای بدن ها امتناع کنند. به این ترتیب، اگرچه معماری همواره دستورالعمل تخطی ناپذیری از مناسبات بدن ها نیست، اما همواره پیشنهادی برای این مناسبات هست و از قضا زمانی که سوژه ها در برابر پیشنهاد به میان آمده دست به مقاومت و تخطی می زنند، همچنان معماری در حال به جریان انداختن تنش میان نیروهایی سیاسی است که میان بدن ها و نظم فضا در جریان است. مثال موردعلاقه میشل دسرتو برای این مقاومت، پارکورباز ها هستند. آنها مناسبات پیشنهادی فضا را به بازی می گیرند و تلاش می کنند از خلال بازتولید مناسبات تازه به بازتولید فضا در آیینی تازه دست بزنند. پرداختن به معماری از خلال فضا و بدن ها نگاهی است که متفکران بسیاری همچون هاروی و لوفور نیز به آن پرداخته اند و در باب همدستی سرمایه داری و فضای شهری برای حفظ منافع سیاسی مستقر قلم فرسایی کرده اند. در جمع بندی این نگاه می توان گفت شاید فضا چیزی جز فاصله میان بدن ها نیست و معماری پیشنهادی برای بازآرایش این فاصله ها و استقرار مناسباتی خاص است. این رویکرد در تقابل با رویکرد ذهنی و ادراکی به ابعاد سیاسی معماری است. از آنجایی که رویکرد اول، معماری را به توده ای برای بازنمایی معانی ایدئولوژیک فروکاست می دهد، می توان گفت در این قرائت مرز میان معماری و مجسمه از دست می رود. ازاین رو رویکرد دوم، رویکردی معمارانه تر به فهم معماری است و فضا در آن نقش حیاتی تری دارد. تفکر دراین باره تفکر برای پرسش از سهم معماری برای سیاست است: توده ای از معانی یا فضایی برای جولان بدن ها؟

محمدیاسر موسی پور