دعا در قرآن

از مسائل مهمی كه جزء نیازهای انسان محسوب می شود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویی از فطرت و ضمیر آدمی نشأت می گیرد

از مسائل مهمی كه جزء نیازهای انسان محسوب می‌شود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویی از فطرت و ضمیر آدمی نشأت می‌گیرد.

وقتی سیر و سیاحتی به این كرهٔ خاكی می‌كنیم و با ملتهای مختلف و ادیان گوناگون و سنن و رسوم متفاوت آنها روبرو می‌شویم، می‌بینیم كه هر كدام برای خود اوراد و اذكار و دعاهای مخصوصی دارند و هیچ جای دنیا را نمی‌یابیم كه مردمش از دعا جدا وبی‌نیاز باشند. حتی آنها كه بت می‌پرستند در معابدشان با تمام قد به خاك می‌افتند و دعا می‌خوانند.

بنابراین دعا جزء نكات جدی و فطری ماست، ولی جای این گفت وگو هست كه چگونه دعا كنیم و در برابر چه كسی دعا نماییم و بالاخره مسیر صحیح دعا كدام است؟

پاسخ به اینها در بحث‌های ما روشن خواهد شد. قرآن شریف كه چیزی را فرو گذار نكرده و جامعیت آن بر كسی پوشیده نیست، در تمامی مسائل مربوط به دعا، رهنمودهای بسیار روشن و جالبی را فرموده و در این جا كه محور سخن دربارهٔ لزوم و ضرورت دعاست به دو آیه اشاره می‌شود تا فطرتهای خفته و آشفته در خواب بیدار شوند و بیش از پیش به این مهم بپردازند.

«قُلْ ما یَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُمْ»[۱]؛ بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من اعتنایی به شما ندارد.

«وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»[۲]؛ یعنی پروردگارتان گفته: مرا بخوانید تا اجابت‌تان كنم كسانی كه از پرستیدن من كبر می‌ورزند به خواری به جهنم وارد خواهند شد.

امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ در تفسیر و تبیین این دو آیه چنین فرموده است: منظور از كلام خداوند كه می‌فرماید: ان الذین یستكبرون... دعاست كه برترین عبادت دعا می‌باشد.[۳] و از آن گرامی سؤال شد آیا زیاد قرآن خواندن بهتر است یا زیاد دعا كردن.[۴]

امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: دعا خواندن، آیا نشنیده‌ای كه خداوند متعال می‌فرماید: «قل ما یعبو ابكم...» بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من به شما اعتنایی ندارد.

● ادب در دعا

این كه انسان باید بداند چه چیزهایی از پروردگار خویش طلب كند و چه عباراتی را در این مرتبه استخدام نماید تعبیر به ادب در دعا می‌شود.

قرآن و عترت به ما آموخته‌اند كه چگونه دعا كنیم و چه چیزهایی را جهت سعادت دنیا و آخرت خویش از حضرت حق مسألت نماییم.

در قرآن اغلب آیاتی كه به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است كه اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتی از خداوند تبارك وتعالی طلب كنند.

«رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهًٔ وَ فِی الْ‏آخِرَهِٔ حَسَنَهًٔ وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[۵]؛ خدایا در دنیا و آخرت بر ما نیكی عطا كن و ما را از آتش نگه دار.

«رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهًٔ مُسْلِمَهًٔ لَكَ»[۶]؛ خدایا ما را از مسلمین قرار ده و نسل ما را از ایمان آورندگان بر تو قرار ده.

«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَهًٔ»[۷]؛ خدایا قلب ما را بعد از هدایت آلوده نكن و برنگردان و رحمتت را بر ما هدیه كن.

و دهها آیات دیگر كه همانند آیات فوق، ادب در دعا را به ما می‌آموزند.

▪ چند چیز نشانگر رعایت ادب در دعا محسوب می‌شود، كه اینك به مواردی از آنها می‌پردازیم:

۱) بسم الله الرحمن الرحیم؛ رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید دعایی كه اولش با بسم الله شروع شود رد نخواهد شد.[۸]

۲) ثنا و تمجید پروردگار؛

امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: در نوشته‌های امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ بود كه قبل از دعا، مدح و ثناء حضرت حق را بگویند.[۹]

۳) صلوات بر محمد و آل محمد.

۴) توسل به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ:

امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمودند: هر گاه از خداوند تبارك و تعالی تقاضایی داشتی بگو خداوندا از تو می‌خواهم كه بحق محمد و علی كه نزد تو مقام والایی دارند حاجت مرا برآورده سازی.[۱۰]

۵) دعا در حق دیگران

● اخلاص در دعا

اخلاص در دعا به خاطر تفاوت درك و شناخت افراد مراتبی دارد. بعضی در این مقام هستند كه انگیزه را از دعا خواندن از مقاصد مادی و دنیوی پاك كنند و با توجه به ثواب و عقاب اعمال و به قصد رسیدن به حور و غلامان و قصرهای آخرت و ترس از عذاب دوزخ دعا می‌خوانند و به همین علت در كتابهای دعا جستجو می‌كنند و هر دعایی كه ثواب اخروی بیشتری داشت انتخاب می‌كنند.

و برخی پا را فراتر نهاده و بدون طمع رفتن به بهشت و یا ترس از آتش جهنم، بلكه فقط جهت برقراری ارتباط با معبود و انس با حضرتش دعا می‌خوانند كه این گروه از احرار و آزادگانند.

«قل انّ صلاتی و نسكی و محیای و مماتی لله رب العالمین»[۱۱]؛ بگو ای پیامبر همانا نماز و طاعات و كلیهٔ اعمال من و زندگی و مرگ من همه برای خداست، كه پروردگار جهانیان است.

حضرت امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ عبادتهای مردم را به سه دسته تقسیم می‌فرمودند:

انّ قوماً عبدوا الله رغبهًٔ فتلك عبادهٔ التجار: گروهی خداوند را به امید بهشت عبادت كردند كه آن عبادت بازرگانان است.

انّ قوماً عبدوا الله رهبهًٔ فتلك عبادهٔ العبید: و گروهی خداوند را از ترس جهنم عبادت كردند كه آن عبادت بردگان است.

انّ قوماً عبدوا الله شكراً عبادهٔ الاحرار و گروهی خداوند را عبادت كردند از روی شكر و سپاس كه آن عبادت آزادگان است.[۱۲]

قصه همه وصل حور و خلد برین است غایت مقصود ما نه آن و نه این است .

● شرایط استجابت دعا

در قرآن نكات مهمی دیده می‌شود كه حكایت از شرایط استجابت می‌كند (كه خلاصه وار اشاره می‌شود):

۱) معرفت و باور به این كه پروردگار مالك علی الاطلاق است و همه چیز را در دست قدرت خویش دارد و اگر اراده كند پیچیده‌ترین گره‌ها را باز می‌كند. «تَبارَكَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلی كُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ»؛ بزرگ است آن كه سلطنت به كف اوست و او به همه چیز تواناست.[۱۳]

۲) دل را مصفّا كردن، حساسیت و عظمت دل نسبت به سایر اعضا بر كسی پوشیده نیست و بی‌تردید وقتی دل مصفّا شد دعا اثر می‌بخشد. « أُولئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛ این مردم پایدارندكه خدا بر دلهایشان نور ایمان انگاشته و بروح قدس الهی آنها را مؤید و منصور گردانیده است».[۱۴]

[۱] . فرقان، ۷۷.

[۲] . مومن، ۶۰.

[۳] . كافی، كلینی، دار الكتب الاسلامیه، ج ۲، ص ۴۴۶.

[۴] . بحار الانوار، مجلسی، ج ۹۳، ص ۲۹۹ و ۳۰۰.

[۵] . بقره، ۲۰۱.

[۶] . بقره، ۱۲۸.

[۷] . آل عمران، ۸.

[۸] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۹۳، ص ۳۱۵.

[۹] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۹۳، ص ۳۱۵.

[۱۰] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۹۶، ص ۲۲.

[۱۱] . زمر، ۲.

[۱۲] . نهج البلاغه، علی ـ علیه السّلام ـ حكم و مواعظ، ۲۳۷.

[۱۳] . ملك، ۱.

[۱۴] . مجادله، ۲۲.

[۱۵] . بقره، ۱۸۸.

[۱۶] . ق، ۳۳.

[۱۷] . زمر، ۸.

[۱۸] . انعام، ۱۲.

[۱۹] . ال عمران، ۱۹۳.

[۲۰] . بقره، ۲۰۱.

[۱] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۹۳، ص ۳۲۹.

[۲] . بقره، ۲۱۶.

[۳] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج ۷۳، ص ۳۷۴.

[۴] . ابراهیم، ۴۱.

[۵] . یوسف، ۲۴.

[۶] . آل عمران، ۱۹۱.

[۷] . تلخیص از كتاب دعا در قرآن نوشته آقای سید كاظم ارفع، نشر فیض كاشانی.

---