قلعه مهرپادین یزد راوی تاریخ ایران

قلعه تاریخی مهرپادین یکی از آثار باستانی باغشهر مهریز استان یزد است که بین جاده یزد ـ کرمان, در ۴ کیلومتری غرب مهریز و در مجاورت بافت قدیم محله مهرآباد قرار دارد

قلعه تاریخی مهرپادین یکی از آثار باستانی باغشهر مهریز استان یزد است که بین جاده یزد ـ کرمان، در ۴ کیلومتری غرب مهریز و در مجاورت بافت قدیم محله مهرآباد قرار دارد.

این قلعه که از آن به عنوان سکونتگاه موقتی استفاده می‌شده، با مساحتی به طول ۱۶۰ و عرض ۱۴۸ متر با چشم‌اندازی زیبا در میان کشتخوان‌ها، باغ‌های میوه و زمین‌های زراعی واقع شده و تمام شهر را همچون نگهبانی هوشیار، تحت مراقبت خود داشته است.

بنای مهریز قدیم را به مهرنگار، دختر انوشیروان ساسانی نسبت می‌دهند. در کتاب تاریخ یزد درباره این شهر چنین آمده است: پس از فوت شاه قباد، انوشیروان به تخت پادشاهی نشست. او از دخترخاقان تُرک ۲ فرزند پسر و دختر داشت که دخترش را مهرنگار نامید و یزد را به او بخشید. مهرنگار در یزد عمارت‌های بسیاری ساخت و در نزدیکی شهر، دهی معتبر بنا کرد و آن را مهرگرد نامید که اکنون به آن مهریجرد می‌گویند. مهرنگار در مهریجرد قناتی به نام مهرپادین بنیان کرد و در آنجا محله‌ای باشکوه به نام مهرآباد ساخت.

درباره قدمت و دوره ساخت قلعه تاریخی مهرپادین، ۲ نظریه متفاوت مطرح است. برخی کارشناسان بر این گمان هستند که بنای مذکور متعلق به دوران صفوی است و گروه دیگر تاریخ بنای قلعه را مربوط به دوران حکومت آل‌مظفر (قرن ۸ هـ .ق) و همزمان با ساخت اَرسن (مجموعه) شهری مهرپادین می‌دانند. از طرفی روایتی در میان ساکنان قدیمی محل به این مضمون رواج دارد که پس از حمله مغولان به قصبه مهریجرد و کشته شدن تمامی مردم، تنها یک کودک زنده می‌ماند که سربازان مغول از کشتن او صرف‌نظر کرده و او را به اهالی قریه سریزد در نزدیکی مهریجرد تحویل می‌دهند. وی پس از طی سال‌های کودکی به قصبه خود بازگشته و برای جلوگیری از تکرار واقعه مذکور، قلعه‌ای عظیم با برج و بارویی بلند و خندقی عمیق می‌سازد؛ قلعه‌ای خشتی و باشکوه که تا همین دهه‌های اخیر، فعال و مسکونی بوده و هر کدام از اهالی در آن اتاقی برای خود داشتند و برای انبار کالا و نگهداری محصولات کشاورزی و آذوقه و دام از آن استفاده می‌کردند. البته این قلعه ظاهرا برای سکونت دائم ساخته نشده بود و فقط در مواقعی که احساس خطر می‌شد یا حمله‌ای صورت می‌گرفت، اهالی روستا آنجا را ترک کرده و با اموال باارزش خود، روزهای موقتی را درون قلعه سپری می‌کردند. در چنین مواقعی در روز به کمک دود و در شب به وسیله چیزی مانند چوب سوخته که مرتب در حال چشمک‌زدن است، برای کمک از قلعه‌های دیگر استمداد می‌طلبیدند.

این قلعه دارای ۲ حصار و باروی دفاعی و ۹ برج مدور است. همچنین دورتا دور آن را خندقی عظیم احاطه کرده و فضاهای داخلی قلعه در ۲ حصار به ارتفاع حدودا ۵‌/‌۶ متر محصور شده است. هر دو حصار به صورت چینه‌ای از خشت و گل ساخته شده و بخش فوقانی آنها فرم و شکل کنگره‌ای دارد. برج‌های حصار درونی قلعه نیز با ارتفاع تقریبی ۵‌/‌۸ متر دارای تیرکش‌ها و روزنه‌هایی برای دفاع است.

دسترسی به قلعه از جانب جنوبی امکان‌پذیر بوده و در ورودی، چوبی و ۲ لته است و با گل میخ‌های فلزی تزئین شده است. سردر ورودی دارای قوسی خوش‌فرم و نیزه‌دار است و ارابه‌های برجسته با نقوش هندسی در ۲ طرف آن دیده می‌شود. قسمت بالایی آن نیز دارای تیرکش و تزئینات چلیپایی است. در فاصله بین در اول (حصار بیرونی) و در دوم (حصار درونی) نیز فضای هشتی با پوشش ۴ بخشی وجود دارد که از فضای زیرین آن برای نگهداری کالا استفاده می‌شده است. پس از ورودی، شاه کوچه یا گذر اصلی قلعه وجود دارد که جهت آن شمالی‌‌ ـ‌ جنوبی است و ۳۰‌/‌۳متر پهنا دارد. کوچه‌ها و گذرهای فرعی قلعه نیز با عرضی حدود ۷۰‌/‌۱ متر در جهت شرقی‌ ‌ـ‌ غربی ساخته شده‌اند.

درون قلعه فضاهای گوناگونی از قبیل اصطبل، بخش مسکونی (شاه‌نشین و عام‌نشین)، انبار نگهداری کالا و فضای عمومی یا مذهبی به چشم می‌خورد. فضای شاه‌نشین یا ارباب‌نشین قلعه در مرتفع‌ترین بخش بنا (بالای فضای ورودی) قرار دارد و بر تمامی فضاهای داخلی و محوطه خارجی مشرف است.

اتاق‌های اشکوب پایین برای نگهداری احشام و طبقه فوقانی برای سکونت و زندگی مردم بوده است. امکان دستیابی به طبقه بالایی نیز از طریق راه‌پله‌ای باریک و خشتی میسر می‌شود و فضاهای داخلی کاهگل شده‌اند و اندازه خشت‌های استفاده شده در ساختار کالبدی آنها ۲۳?۲۳ سانتی‌متر است. برج‌های داخلی قلعه ۲ اشکوبه است، پوشش اشکوب اول گنبدی و راه پله به سمت بالا به صورت مدور و مارپیچ است. در قسمت شرقی قلعه، چاه قنات عمیقی به چشم می‌خورد که احتمالا آب مورد نیاز قلعه از این مکان تامین می‌شده است.

با این‌که قلعه خشتی مهرپادین سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده، ولی متاسفانه از زمان ثبت تا امروز مرمت مناسبی به خود ندیده و به حال خود رها شده است. هرچند در سال‌های گذشته برخی اقدامات جزئی مرمتی و حفاظتی در بنا صورت گرفته که با توجه به نیازهای مرمتی و اهمیت بنا بسیار کم و ناچیز است به طوری که عدم حفاظت اصولی از بنا باعث شده که برخی مردم منطقه از اتاق‌های آن برای نگهداری از حیوانات خود استفاده کنند.

امیر ترقی‌نژاد