روزه از نظر قرآن

ای كسانی كه ایمان آورده اید روزه بر شما واجب شده همانطور كه بر اقوام قبل از شما واجب شده بود شاید با تقوا شوید

بسم الله الرحمن الرحیم

●سوره بقره، آیات ۱۸۵-۱۸۳

یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلكم تتقون.(۱۸۳) ایاما معدودات فمن كان منكم مریضا او علی سفر فعدهٔ من ایام اخر و علی الذین یطیقونه فدیهٔ طعام مسكین فمن تطوع خیرا فهو خیر له و ان تصوموا خیر لكم ان كنتم تعلمون.(۱۸۴) شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان فمن شهد منكم الشهر فلیصمه و من كان مریضا او علی سفر فعدهٔ من ایام اخر یرید الله بكم الیسر و لا یرید بكم العسر و لتكملوا العدهٔ و لتكبروا الله علی ما هدیكم و لعلكم تشكرون.(۱۸۵)

●ترجمه آیات

ای كسانی كه ایمان آورده‏اید روزه بر شما واجب شده همانطور كه بر اقوام قبل از شما واجب شده بود شاید با تقوا شوید(۱۸۳).

و این روزهائی چند است پس هر كس از شما مریض و یا مسافر باشد باید ایامی دیگر بجای آن بگیرید و اما كسانی كه به هیچ وجه نمی‏توانند روزه بگیرند عوض روزه برای هر روز یك مسكین طعام دهند و اگر كسی عمل خیری را داوطلبانه انجام دهد برایش بهتر است و اینكه روزه بگیرید برایتان خیر است اگر بنای عمل كردن دارید(۱۸۴).

و آن ایام كوتاه ماه رمضان است كه قرآن در آن نازل شده تا هدایت مردم و بیاناتی از هدایت و جدا سازنده حق از باطل باشد پس هر كس این ماه را درك كرد باید روزه‏اش بگیرد و هر كس مریض و یا مسافر باشد بجای آن چند روزی از ماههای دیگر بگیرد خدا برای شما آسانی و سهولت را خواسته و دشواری نخواسته و منظور اینست كه عده سی روزه ماه را تكمیل كرده باشید و خدا را در برابر اینكه هدایتتان كرد تكبیر گفته و شاید شكرگزاری كرده باشید(۱۸۵).

●بیان آیات

▪ویژگی‏های بیانی آیات تشریع روزه

سیاق این سه آیه دلالت دارد بر اینكه: اولا هر سه با هم نازل شده‏اند، برای اینكه ظرف (ایام)در ابتدای آیه دوم متعلق به كلمه(صیام)در آیه اول است و جمله(شهر رمضان)در آیه سوم یا خبر است‏برای مبتدائی حذف شده كه عبارت است از ضمیری كه به كلمه(ایاما)بر می‏گردد، و تقدیر جمله(هی شهر رمضان)است و یا مبتدائی است‏برای خبری كه حذف شده و تقدیرش"شهر رمضان هو الذی كتب علیكم صیامه"است و یا بدل از كلمه صیام در جمله (كتب علیكم الصیام)در آیه اول است، و به هر تقدیر جمله(شهر رمضان)بیان و توضیحی است‏برای روشن كردن جمله(ایاما معدودات)ایام معدوده‏ای كه روزه در آنها واجب شده.

پس به دلیلی كه ذكر شد آیات سه‏گانه مورد بحث‏به هم متصل، و نظیر كلام واحدی است كه یك غرض را دربردارد، و آن غرض عبارت است از بیان وجوب روزه ماه رمضان.

و ثانیا دلالت دارد بر اینكه قسمتی از گفتار این سه آیه به منزله توطئه و زمینه‏چینی برای قسمت دیگر آن است، یعنی دو آیه اول به منزله مقدمه است‏برای آیه سوم، چون در آیه سوم تكلیفی واجب می‏شود كه صاحب كلام، اطمینان ندارد از اینكه شنونده از اطاعت آن سرپیچی نكند، برای اینكه تكلیف نامبرده تكلیفی است كه بالطبع برای مخاطب، شاق و سنگین است، و به این منظور، دو آیه اول از جملاتی تركیب شده كه هیچ یك از آنها از هدایت ذهن مخاطب به تشریع روزه رمضان خالی نیست، بلكه در همه آنها به تدریج ذهن شنونده را به سوی آن توجه می‏دهد، و به این وسیله استیحاش و اضطراب ذهن او را از بین می‏برد، و در نتیجه علاقمند به روزه می‏كند، تا با اشاره به تخفیف و تسهیلی كه در تشریع این حكم رعایت‏شده، و نیز با ذكر فوائد و خیر دنیوی و اخروی كه در آن است، حدت و شدت دلخواهی و استكبار او را بشكند.

و بهمین جهت‏بعد از آنكه در جمله: "یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام"، مساله وجوب روزه بر مسلمانان را خاطرنشان كرد، بلافاصله فرمود: "كما كتب علی الذین من قبلكم" و فهمانید كه شما مسلمانان نباید از تشریع روزه وحشت كنید، و آن را گران بشمارید، چون این حكم منحصر به شما نبوده، بلكه حكمی است كه در امتهای سابق نیز تشریع شده بود.(لعلكم تتقون)، یعنی علاوه بر اینكه عمل به این دستور، همان فائده‏ای را دارد كه شما به امید رسیدن به آن ایمان آوردید، و آن، عبارت است از تقوا، و علاوه بر این، این عمل كه گفتیم در آن، امید تقوا برای شما هست، همچنانكه برای امتهای قبل از شما بود، عملی نیست كه تمامی اوقات شما را و حتی بیشتر اوقاتتان را بگیرد، بلكه عملی است كه در ایامی قلیل و معدود انجام می‏شود، (ایاما معدودات)

آری نكره(و بدون الف و لام)آمدن كلمه(ایاما)دلالت‏بر ناچیزی ایام دارد، و در اینكه ایام را به وصف معدود توصیف كرد، خود اشعاری است‏به اهمیت نداشتن آن، همچنانكه همین توصیف در آیه: "و شروه بثمن بخس دراهم معدودهٔ" (۱) می‏فهماند كه یوسف ع را به چند درهم ناچیز فروختند.

علاوه بر اینكه ما در تشریع این حكم رعایت اشخاصی را هم كه این تكلیف برایشان طاقت‏فرسا است كرده‏ایم، و اینگونه افراد باید به جای روزه فدیه بدهند، آنهم فدیه مختصری كه همه بتوانند بدهند، و آن عبارت است از طعام یك مسكین.

"فمن كان منكم مریضا او علی سفر - تا جمله - فدیهٔ طعام مسكین"و وقتی این عمل هم خیر شما را دربردارد، و هم تا جائی كه ممكن بوده رعایت آسانی آن شده خیر شما در این است كه بطوع و غبت‏خود روزه را بیاورید، و بدون كراهت و سنگینی و بی‏پروا انجامش دهید، "فمن تطوع خیرا فهو خیر له"برای اینكه عمل نیك را بطوع و رغبت انجام دادن بهتر است، از اینكه به كراهت انجام دهند.

بنابر آنچه گفته شد زمینه گفتار در دو آیه اول مقدمه است‏برای آیه سوم كه می‏فرماید: "فمن شهد منكم الشهر فلیصمه"الخ، و بنا بر این پس جمله: "كتب علیكم الصیام"در آیه اول جمله‏ای است‏خبری كه می‏خواهد از تحقق چنین تكلیفی خبر دهد، نه اینكه در همین جمله تكلیف كرده باشد، آنطور كه در آیه شریفه: "یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم القصاص فی القتلی" (۲) و آیه"كتب علیكم اذا حضر احدكم الموت ان ترك خیرا الوصیهٔ للوالدین و الاقربین" (۳) تكلیف كرده چون هر چند در هر سه آیه تعبیر به(كتب علیكم)آمده، لیكن بین قصاص در مورد كشتگان - در آیه دوم - و وصیت‏به والدین و اقرباء - در آیه سوم، و بین مساله صیام - در آیه مورد بحث فرق است، و آن این است كه قصاص در قتلی امری است‏سازگار با حس انتقامجوئی امری است كه دلهای صاحبان خون تشنه آن است، صاحبان خون به حكم غریزه و طبیعت نمی‏توانند قاتل عزیز و پاره تن خود را زنده و سالم ببینند، و نمی‏توانند این معنا را تحمل كنند كه نسبت‏به جنایتی كه به ایشان شده بی اعتنائی شود، و همچنین وصیت و سفارش والدین و خویشان كه مطابق با حس ترحم و شفقت و رافت‏به ارحام است، آنهم در هنگامی كه می‏خواهد بوسیله مرگ برای همیشه از آنان جدا شود.

پس قصاص و وصیت دو حكم مقبول بطبع، و موافق با مقتضای طبیعت آدمی است، و انشاء آن احتیاج به مقدمه و زمینه‏چینی ندارد، به خلاف حكم روزه كه عبارت است از محرومیت نفوس از بزرگترین مشتهیات، و مهم‏ترین تمایلاتش، یعنی خوردن و نوشیدن و جماع، كه چون محرومیت از آنها ثقیل بر طبع و مصیبتی برای نفس آدمی است.در توجیه حكمش ناگزیر از این است كه قبلا برای شنوندگان - با در نظر گرفتن اینكه عموم مردمند و بیشتر مردم عوام و پیرو مشتهیات نفسند - مقدمه‏ای بچیند، و دلهاشان را علاقه‏مند بدان سازد، تا تشنه پذیرش آن شوند، بدین جهت است كه گفتیم آیه: "كتب علیكم القصاص"الخ و آیه: "كتب علیكم اذا حضر احدكم الموت"الخ، انشاء حكم است، و حاجتی به زمینه‏چینی ندارد، به خلاف آیه: "كتب علیكم الصیام"تا آخر دو آیه كه مشتمل بر هفت فقره است و خبر می‏دهد از اینكه بعدها چنین حكمی انشاء می‏شود.

"یا ایها الذین آمنوا..."

اینگونه خطاب(ای كسانی كه ایمان آورده‏اید)به منظور توجه دادن مردم به صفت ایمانشان است، و گرنه می‏فرمود: (ای مردم)لیكن خواست‏بفهماند با توجه به اینكه دارای ایمانید باید هر حكمی را كه از ناحیه پروردگارتان می‏آید بپذیرید، هر چند كه بر خلاف مشتهیات، و ناسازگار با عادات شما باشد.

در اینجا ممكن است‏بپرسی: علت این تعبیر در آیه مورد بحث روشن شد لیكن این معنا روشن نشد كه چرا همین تعبیر در ابتدای آیه قصاص آمده، ولی در آیه وصیت نیامده؟در پاسخ می‏گوئیم: علتش این است كه حكم قصاص هر چند مطابق میل و طبیعت آدمی است لیكن در عصر نزول آیه، مسیحیان با آن مخالف بودند، و آنها عفو را بر قصاص ترجیح می‏دادند، و لذا لازم بود در توجیه حكم قصاص در میان ملت اسلام، ایمان ملت‏خاطرنشان گردد و گفته شود ایمان شما شما را محكوم می‏كند به اینكه احكام الهی را بپذیرید، هر چند كه دیگران مخالف آن باشند، و در آیه وصیت چون چنین مخالفتی در كار نبود، آن آیه به خطاب(یا ایها الذین آمنوا)آغاز نشد.

"كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم"

كلمه كتابت معنایش معروف است، لیكن گاهی كنایه می‏شود از واجب شدن عملی، و یا تصمیم بر عملی و یا قضای حتمی كه بر چیزی رانده شده، كه در آیه: "كتب الله لا غلبن انا و رسلی" (۴) كنایه از قضاء حتمی، و در آیه: "و نكتب ما قدموا و آثارهم" (۵) كنایه از عزیمت و قضاء حتمی است و در آیه"و كتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس" (۶) كنایه از وجوب و وضع قانون و جعل حكم قطعی است.

و كلمه(صیام)و كلمه(صوم)در لغت مصدر، و به معنای خودداری از عمل است، مثلا صوم از خوردن، و صوم از نوشیدن، و از جماع و از سخن گفتن و راه رفتن و امثال آن به معنای خودداری از آنها است، و چه بسا در معنای آن این قید را اضافه كرده باشند، كه به معنای خودداری از خصوص كارهائی است كه دل آدمی مشتاق آن باشد، و اشتهای آن را داشته باشد.

صاحب این گفتار گفته: معنای صوم در اصل لغت‏خودداری از خصوص چنین كارهائی بوده، و لیكن بعدها در شرع در خصوص خودداری از كارهای معینی استعمال شده، و آن هم خودداری از طلوع فجر تا مغرب و توام با نیت است و منظور از"الذین من قبلكم"امتهای گذشته و قبل از ظهور اسلام است، امتهای انبیاء قبل، چون امت موسی و عیسی و غیر ایشان است.

چون هر جا كه در قرآن كریم این كلمه به چشم می‏خورد معهود همین معنا است، البته این به آن معنا نیست كه جمله"كما كتب علی الذین من قبلكم"در مقام اطلاق از حیث اشخاص است و می‏خواهد بفرماید: تمامی تك تك امتها روزه داشته‏اند و نیز به آن معنا نیست كه بفهماند روزه اسلام شبیه روزه امتهای پیشین است، پس آیه شریفه نه دلالت‏بر این دارد كه تمامی امتها بدون استثناء روزه داشته‏اند، و نه دلالت دارد بر اینكه روزه همه امتها مانند روزه ما مسلمانان در خصوص رمضان و از ساعت فلان تا ساعت فلان و دارای همه خصوصیات روزه ما بوده، بلكه تنها در این مقام است كه اصل روزه و خودداری را در امتهای پیشین اثبات كند، و بفرماید: امتهای پیشین هم روزه داشته‏اند.

و مراد از جمله: (الذین من قبلكم)الخ امتهای گذشته دارای ملت و دین است البته همانطور كه گفتیم نه همه آنها، و قرآن كریم معین نكرده كه این امتها كدامند، چیزی كه هست از ظاهر جمله: (كما كتب) الخ بر می‏آید كه امتهای نامبرده اهل ملت و دین بوده‏اند كه روزه داشته‏اند، و از تورات و انجیل موجود در دست‏یهود و نصارا هیچ دلیلی كه دلالت كند بر وجوب روزه بر این دو ملت دیده نمی‏شود، تنها در این دو كتاب فرازهائی است كه روزه را مدح می‏كند، و آن را عظیم می‏شمارد.

و اما خود یهود و نصارا را می‏بینیم كه تا عصر حاضر در سال چند روز به اشكالی مختلف روزه می‏گیرند، یا از خوردن گوشت و یا از شیر و یا از مطلق خوردن و نوشیدن خودداری می‏كنند.

و نیز در قرآن كریم داستان روزه زكریا و قصه روزه مریم از سخن گفتن آمده است.

و در غیر قرآن مساله روزه از اقوام بی دین نیز نقل شده، همچنانكه از مصریان قدیم و یونانیان و رومیان قدیم و حتی وثنی‏های هندی تا به امروز نقل شده، كه هر یك برای خود روزه‏ای داشته و دارند، بلكه می‏توان گفت عبادت و وسیله تقرب بودن روزه از اموری است كه فطرت آدمی به آن حكم می‏كند، كه بحثش خواهد آمد ان شاء الله.

و بعضی گفته‏اند كه مراد از جمله(الذین من قبلكم)یهود و نصارا و یا انبیای سابق است، كه بر طبق هر یك از این دو قول روایاتی هم آمده، ولی روایاتی است كه خالی از ضعف نیست.

پی‏نوشت‏:

۱- و او را(یوسف را)به بهای ناچیزی، درهمی چند فروختند."سوره یوسف آیه ۲۰"

۲- ای كسانی كه ایمان آورده‏اید برای شما در باره كشتگان قصاص مقرر شد."سوره بقره آیه ۱۷۸"

۳- بر شما مقرر شد هنگامی كه مرگ یكی از شما فرا رسد اگر مالی بجای گذارد برای پدر و مادر و خویشاوندان وصیت كند. «سوره بقره آیه ۱۸۰»

۴- خدا قضاء رانده كه من و رسولانم غلبه خواهیم كرد."سوره مجادله آیه ۲۱"

۵- می‏نویسیم آنچه از پیش فرستادند، و آنچه اثر كه از دنبال دارند."سوره یس آیه ۱۲"

۶- و بر ایشان(بنی اسرائیل)نوشتیم كه شخص در مقابل شخص است(یعنی اگر كسی دیگری را كشت اولیاء مقتول حق دارند قاتل را بكشند و جان او برابر مقتول است.)"سوره مائده آیه ۴۵"

۷- اگر نیكی كنید به خود نیكی كرده‏اید، و اگر بدی كنید نیز به خود كرده‏اید."سوره اسراء آیه ۷"

۸- هان ای مردم شما همان محتاجان به خدائید، و خدا همانا بی‏نیاز است."سوره فاطر آیه ۱۵"

۹- ما خبر داریم از اینكه سخن آنان تو را اندوهناك كرده، ولی آنها تو را تكذیب نمی‏كنند، بلكه ستمكاران آیات خدا را انكار می‏كنند."سوره انعام آیه ۳۳"

۱۰- به سوی آفریننده‏تان بازگشت كنید و خودتان را(یعنی كسانی را كه گوساله پرستیده‏اند)بكشید آن برای شما بهتر است."سوره بقره آیه ۵۴"

۱۱- بشتابید به سوی ذكر خدا و سوداگری را واگذارید این برای شما بهتر است."سوره جمعه آیه ۹"

۱۲- ایمان به خدای آورید و در راه خدا با مال و جان خود جهادی كنید این برای شما بهتر است اگر بدانید."سوره صف آیه ۱۱".

۱۳- ما آن را(قرآن را)كتابی خواندنی و عربی كردیم باشد كه شما دركش كنید."سوره زخرف آیه ۳"

۱۴- و قرآنی كه آن را قسمت قسمت كردیم تا كم كم بر مردمش، بخوانی و به تدریج نازلش كردیم." سوره اسراء آیه ۱۰۶"

۱۵- خدا سخن آن كس كه در باره همسرش با تو مجادله می‏كرد و به خدا شكوه می‏كرد شنید، و خدا همه گفتگوی شما را می‏شنود."سوره مجادله آیه ۱"

۱۶- و چون تجارت یا لهوی می‏بینند تو را در وسط سخن در حالی كه ایستاده‏ای رها می‏كنند."سوره جمعه آیه ۱۱"

۱۷- مردانی كه عهد خود را كه با خدا بسته‏اند وفا می‏كنند، بعضی از ایشان عمرشان سرآمده، و بعضی دیگر منتظر سرآمدن عمرند، و كمترین گوشه‏ای از عهد خود را دگرگون نمی‏سازند."سوره احزاب آیه ۲۳"

۱۸- سوگند به كتاب روشنگر كه ما آن را در شبی با بركت نازل كردیم، كه ما همواره كار بیم رسانی را داشته‏ایم."سوره دخان آیه ۳"

۱۹-ما آن را در شب قدر نازل كردیم."سوره قدر آیه ۱"

۲۰- سوره بقره آیه ۱۸۵

۲۱- سوره دخان آیه ۳

۲۲- سوره قدر آیه ۱

۲۳- مثل آبی كه ما آن را از بالا نازل كرده‏ایم."سوره یونس آیه ۲۴"

۲۴- كتابی كه ما نازلش كردیم بر تو كتابی پر بركت تا در آیاتش تدبر كنند."سوره ص آیه ۲۹"

۲۵- كتابی است كه قبلا نزد حكیم خبیر، فشرده بود، و سپس آیاتش از هم جدا شد."سوره هود آیه ۱"

۲۶- محققا برای آنها كتابی آورده‏ایم كه از روی علم تفصیل دادیم كتابی كه هدایت و رحمت است‏برای قومی كه ایمان آورند آیا جز تاویل آن را منتظرند روزی كه تاویلش بیاید آنها كه از پیش آن را فراموش كرده‏اند اقرار می‏كنند كه رسولان پروردگار ما به حق آمده و حق گفتند."سوره اعراف آیه ۵۲ - ۵۳"

۲۷- این كتابی نیست كه بتوان به خدا افتراء زد، لیكن مصدق كتب آسمانی عصر خودش و تفصیل همان كتابها است كتابی است‏بدون شك از ناحیه رب العالمین(تا آنجا كه می‏فرماید): بلكه اینان چیزی را تكذیب می‏كنند كه احاطه علمی بدان ندارند، و هنوز تاویلش نیامده."سوره یونس آیه ۳۹ - ۳۷"

۲۸- حم سوگند به كتاب روشنگر كه ما آن را كتابی خواندنی و عربی كردیم، تا شاید شما تعقل كنید، و گرنه آن كتاب در كتابی اصلی بود، كه نزد ما مقامی بلند و فرزانه دارد."سوره زخرف آیه ۱ - ۴"

۲۹- سوگند به جایگاههای ستارگان نخورم، و آن اگر بدانید سوگندی بزرگ است محققا قرآنی است ارجمند در نامه‏ای نهفته، جز پاك شدگان به آن دسترسی نیابند نازل كردنی از پروردگار جهانیان است. "سوره واقعه آیه ۸۰"

۳۰- آن قرآنی مجید است كه در لوح محفوظ قرار دارد."سوره بروج آیه ۲۲"

۳۱- بلكه آن قرآنی است ارجمند در لوحی محفوظ."سوره بروج آیه ۲۲"

۳۲- ماه رمضان كه در آن قرآن را نازل كردیم."سوره بقره آیه ۱۸۵"

۳۳- ما نازل كردیم قرآن را در شب قدر."سوره قدر آیه ۱"

۳۴- ما نازل كردیم قرآن را در شبی مبارك."سوره دخان آیه ۲"

۳۵- در قرآن قبل از تمام شدن وحیش عجله مكن."سوره طه آیه ۱۱۴"

۳۶- زبان خود را بدان حركت مده، كه به آن عجله كرده باشی، چونكه جمع آن و نیز خواندش به عهده ما است، پس همینكه آنرا خواندیم خواندنش را پیروی كن، و سپس به عهده ما است كه آنرا بیان كنیم." سوره قیامت آیات ۱۵ - ۱۹"

۳۷- سوره آل عمران آیه ۷

۳۸- ما نازل كردیم قرآن را در شبی مبارك و ما هستیم بیم دهندگان."سوره دخان آیه ۲"

۳۹- سوره علق آیه ۱

۴۰- ای جامه بخود پیچیده برخیز و بترسان."سوره مدثر آیه ۲ - ۱"

۴۱- آیا دیدی آن كسی را كه بنده‏ای را از اینكه نماز بخواند نهی می‏كرد، تو ای نهی كننده هیچ می‏دانی كه اگر آن بنده بر راه راست‏باشد، و یا به پرهیزكاری دستور دهد، دیگر جا ندارد كه تو او را از نمازش نهی كنی، ای پیامبر تو بگو آیا می‏دانی آن نهی كننده را كه اگر تو را تكذیب كند، و از تو روی بگرداند چه كیفری خواهد داشت؟راستی آیا او نمی‏داند كه خدا رفتار او را می‏بیند، و از قصد او اطلاع دارد؟بداند كه جریان به این سادگی‏ها نیست اگر از آزار پیامبر دست‏برندارد موی پیشانی او را كه موی پیشانی مردی دروغگو و خطاكار است‏خواهیم گرفت، پس باید اهل مجلس و قبیله و عشیره خود را بخواند، تا او را یاری دهند ما هم به زودی زبانه دوزخ را علیه او خواهیم خواند، تا او را فراگیرد.نه چنان است فرمان او مبر و نماز را ترك مكن همچنان سجده كن و نزدیك شو."سوره علق آیه ۱۹"

۴۲- و همانا تو را هفت آیه و این قرآن بزرگ را دادیم."سوره حجر آیه ۸۷"

۴۳- سوره زمر آیه ۲۳

۴۴- آنچه را دستور داده‏ای آشكار كن و از مشركان روی گردان."سوره حجر آیه ۹۵"

۴۵- سوره واقعه آیه ۷۹.

۴۶- ولی بیشتر مردم نمی‏دانند."سوره روم آیه ۳۰"

۴۷- و این مثلها را برای مردم می‏زنیم و لیكن به جز دانایان آن را نمی‏فهمند."سوره عنكبوت آیه ۴۳"

۴۸- خداوند به وسیله قرآن كسانی را كه پیرو خوشنودی اویند به سوی راههای سلامت هدایت نموده از ظلمت‏ها به سوی نور بیرون می‏كند با اذن خودش و به سوی صراط مستقیمشان راه می‏نمایاند." سوره مائده آیه ۱۶"

۴۹- بحار الانوار ج ۹۶ ص ۲۴۵ حدیث ۱۴

۵۰- و خداوند می‏گیرد صدقات را."سوره توبه آیه ۱۰۵"

۵۱ و۵۲- فروع كافی ج ۴ باب صوم رسول الله ص ص ۸۹ و ۹۱

۵۳ و ۵۴- تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۷۸

۵۵- فقیه ج ۲ ص ۶۱ حدیث ۱۴

۵۶- اصول كافی ج ۲ ص ۶۳۰ ح ۱۱

۵۷- تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۹ و تفسیر قمی ج ۱ ص ۹۶

۵۸- وسائل ج ۷ ص ۲۳۲

۵۹- تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۸۰

۶۰- فروع كافی ج ۴ ص ۸۶

۶۱- عیاشی ج ۱ ص ۸۱

۶۲- وسائل ج ۷ ص ۱۵۴ و ص ۱۲۳

۶۳- تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۷۸ - ۷۹

۶۴ و ۶۵- تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۷۸ - ۷۹

۶۶ و ۶۷- تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۸۲

۶۸-فروع كافی ج ۴ ص ۱۶۶

۶۹- تفسیر عیاشی ج ۱ ص ۸۲

۷۰- محاسن ص ۱۰۷ باب ولایت

۷۱- اصول كافی ج ۲ ص ۶۲۸

۷۲- الدر المنثور ج ۱ ص ۱۸۹

۷۳- فروع كافی ج ۴ ص ۱۵۸ حدیث ۷ و فقیه ج ۲ ص ۱۰۱

۷۴- الدر المنثور ج ۱ ص ۱۸۹

۷۵- سوره آل عمران آیه ۵۸

۷۶- سوگند به كتاب سطربندی شده در اوراقی انتشارپذیر، و سوگند به بیت معمور و سقف بلند گشته."سوره طور آیه ۵"

۷۷- سوگند به محل ستارگان كه این سوگند اگر بدانید سوگندی است عظیم، كه قرآن كریم در كتاب پنهان بوده، كتابی كه جز پاكان با آن تماس ندارند. «سوره واقعه آیه ۷۹»

۷۸- ما آسمان دنیا را به چراغهائی زینت دادیم. «سوره فصلت آیه ۱۲».

ترجمه المیزان جلد دوم صفحه ۳

استاد علامه طباطبایی رضوان الله تعالی

---