بیت المال آزمونی سخت و فریبنده

بررسی دیدگاه قرآن درباره سنت امتحان با مال

دنیا خانه امتحان و آزمون انسان است. درکارکردهای آزمون سخن بسیار است. ازجمله مهمترین کارکردهای آن می توان به خودسازی و فعلیت یابی استعدادها درشرایط سخت آزمونی و ظهور و بروز حقیقت هرانسانی اشاره کرد. در این آزمون ها مدعیان خلافت الهی می توانند با حقیقت خود آشنا شوند و بدانند تا چه اندازه دراین مسیر دارای عزم هستند.

بسیاری از مردم دراین آزمون های الهی شکست می خورند و برخلاف ادعاهای زیادی که دارند، به جای آنکه مظهر خدایی باشند، مظهر شیطان می شوند و سرمایه وجودی خویش را در قمار زندگی به شیطان و ابلیس می بازند و زیانکار از دنیا و آخرت می روند و تا ابد در آتش نقص و فراق کمال می سوزند.

از جمله آزمون های سخت و دشوار الهی، آزمون با مال بویژه با بیت المال است. کسانی که در این آزمون، سربلند بیرون می آیند هرچند که اندک هستند، ولی در اوج انسانیت قرار دارند. در مقابل، شمار بسیاری با خیانت در بیت المال، خود را برای همیشه تباه می سازند.

نویسنده دراین مطلب با اشاره به مسئولیت انسانی در قبال خود و جامعه، با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا نقش خیانت در بیت المال را در تباهی فرد و جامعه تبیین نماید.

● سنت امتحان و آزمون الهی

یکی از سنت های الهی، آزمون و امتحان بندگان است تا هرکسی هر آن چه شایسته و بایسته اوست از طریق آن به دست آورد. امتحان به انسان کمک می کند تا استعدادهای خویش را بشناسد و فعلیت بخشد. درعرصه امتحان و آزمون است که انسان اسماء و صفات الهی سرشته در ذات خویش را می شناسد و برای رهایی از فشار آزمون، آن را به فعلیت در می آورد و آن صفت و اسم را درخود ظهور می دهد.

دریک فرآیندی این امکان برای آدمی فراهم می آید تا در پرتو امتحان، یکایک اسماء و صفات سرشته در ذات و نهاد خویش را آشکار کرده و فعلیت و ظهور بخشد و این گونه متاله (خدایی) شود و قابلیت این را بیاید تا به عنوان عبدالله، خلافت الهی را برعهده گیرد و بر آفریده ها و کائنات به عنوان مظهر خداوندی ربوبیت کند.

سنت آزمون کارکردهای دیگری نیز دارد، زیرا بسیاری از موجودات، مدعی خلافت الهی هستند اما با آزمون های الهی دانسته می شود که اینان تنها مدعیان این مقام می باشند. از این رو فرشتگان در آزمون الهی برای ادعای خلافت شکست می خورند و نمی توانند حتی در مقام انباء و اخبار از اسماء و صفات الهی برآیند تا چه رسد که آن را درخود فعلیت و بروز دهند.

خداوند درآیات ۳۰ تا ۳۳سوره بقره به ادعای فرشتگان و شکست و ناکامی آنان درآزمون الهی برای رسیدن به مقام خلافت الهی اشاره کرده است. همچنین ابلیس نیز در آزمون دیگر الهی نتوانست سربلند بیرون آید، درحالی که خود را شایسته خلافت الهی و برتر از آدم (ع) می دانست، (اعراف، آیه ۱۲) درحالی که شرط نخست خلافت یعنی بنده خدا بودن از طریق اطاعت فرمان های الهی را نیز نداشت و حاضر به پذیرش ولایت مطلق الهی نبود. از این رو از سجده بر آدم(ع) سر باز می زند و ولایت مطلق الهی و اطاعت کامل از خداوند را نمی پذیرد. (بقره، آیه ۳۴؛ اعراف، آیات ۱۱ و ۱۲ و آیات دیگر) درحقیقت موجودی که ولایت مطلق الهی را نمی پذیرد، نمی تواند خود را شایسته قائم مقام درخلافت بداند. این حقیقت بر مدعی خلافت و دیگر شاهدان ساحت قدس الهی، با آزمون الهی آشکار شده است.

در میان انسان ها نیز مدعیان خلافت مطلق و مقید بسیار است. از جمله این انسان ها می توان به مدعیان مسلمانی و تسلیم در برابر خداوند و نیز مدعیان ایمان اشاره کرد. خداوند در آیه ۲ سوره عنکبوت به صراحت از آزمون و فتنه های الهی سخن به میان می آورد که برای تبیین ایمان افراد برای خود و دیگران انجام می شود تا دانسته شود تا چه اندازه در این ادعا صادق و راستگو هستند.

● مال و ثروت، آزمونی سخت

اصولا دنیا مکان ساختن انسان برای ابدیت است. از این رو دنیا را خانه آزمون، امتحان و فتنه دانسته اند. در این کوره آزمون های الهی تنها کسانی سربلند بیرون می آیند که در قول و فعل، صادق باشند.

از مهمترین آزمون های دنیوی برای انسان می توان به آزمون مال اشاره کرد. مال هر آن چیزی است که انسان مالک آن می شود که از مصادیق مهم آن، چارپایان و زر و سیم است. (لسان العرب، ابن منظور، ج ۱۳، ص ۲۲۳) در فقه، مال هر آن چیزی است که مورد معامله قرار گیرد و دارای نفع عقلایی و حلال و قابل نقل و انتقال باشد. (مکاسب شیخ انصاری، ص ۲۰ و ۷۹)

مال از آن جایی که امکاناتی برای تحقق آسایش و نوعی آرامش برای انسان است، در زندگی دنیوی از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد؛ زیرا مال همانند آب برای کشتی وجود انسانی در دنیاست. اگر مال نباشد، انسان نمی تواند کشتی وجود خویش را معنا بخشد و به حرکت درآورد. اما همین مال با نفوذ در کشتی جان و دل آدمی و تسلط بر آن، کشتی وجود آدمی را تهدید به غرق شدن و نیستی می کند. بنابراین، تعامل با مال در دنیا بسیار سخت و دشوار و حساس و دقیق است.

ارزش اموال و دارایی در بینش قرآنی به سبب خیر بودن آن است. به این معنا که بتواند در مسیر تحول انسانی به او یاری رساند. خیر به معنای بهره مندی از چیزی در مسیر کمال یابی است. بنابراین، تنها مال زمانی خیر و ارزشی می شود که ارزش آن به عنوان مقدمه دست یابی به کمال قلمداد شده و به درستی در مسیر همین تحولات کمالی مورد استفاده قرار گیرد. (بقره، آیات ۱۸۰، ۲۱۵، ۲۷۲، ۲۷۳؛ کهف، آیه ۹۵؛ حج، آیه ۱۱؛ قصص، آیه ۲۴ و آیات دیگر)

مال در این صورت ارزش و نقش معنوی می یابد و بهشت کمالی آدمی را رقم می زند (توبه، آیه ۱۱۱) از این رو مال به کار رفته شده در عمل صالح همراه با ایمان و نیت رسیدن به کمال، مورد تمجید خداوند قرار می گیرد و جایگاه ارزشی به دست می آورد. (سبا، آیه ۳۷)

در حقیقت در بینش و نگرش قرآنی، مال تنها ارزش مقدمی و بسترساز برای حرکت کشتی وجود انسان به سوی ساحل الوهیت و ربوبیت الهی است. بنابراین در نظام فکری اسلام، مال به خودی خود هیچ ارزش اصیل ندارد (مدثر، آیات ۱۱ تا ۱۷ و آیات دیگر) و تنها به اعتبار بهره مندی در شدن های کمالی از جایگاه ابزاری مفید برخوردار شده و به عنوان خیر و فضل الهی معرفی می شود. (بقره، آیه ۱۹۸، مائده، آیه ۲ و آیات دیگر)

این در حالی است که برخی برای مال ارزش واقعی قایل شده و همه تلاش و کوشش خود را مصروف به دست آوردن و گردآوری آن می کنند. این گونه است که مال برای آنان به عنوان هدف اصیل و غایی ارزش می یابد. (هود، آیه ۱۲) و از نظر آنها تنها کسانی دارای ارزش انسانی هستند که دارای مال بیشتر و فراوان تر باشند. (بقره، آیه ۲۴۷)

اهمیت مال در زندگی دنیوی بشر موجب شده که خداوند آن را به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای آزمون و امتحان الهی قرار دهد. (قلم، آیه ۱۷) خداوند در این آیه و آیات ۳۶ و ۳۷ سوره محمد به انسان ها هشدار می دهد که ضعف آنها در برابر مال، خود مهمترین عامل است تا خداوند مردم را بدان بیازماید تا سیه رو شود هر که در او غش باشد.

خداوند همچنین در آیه ۲۸ سوره انفال به مومنان هشدار می دهد که آنان را از طریق مال و فرزند می آزماید و در حقیقت مال و فرزند اهل ایمان، خود ابزاری برای آزمایش آنان از جانب خداوند است. از این رو از مال و فرزند به عنوان فتنه یاد می شود. (تغابن، آیه ۱۵)

از آن جایی که مال و فرزند برای هر کسی در دنیا عزیز است، پیروزی و موفقیت در این آزمون ها بسیار مشکل و به همان اندازه ارزشمند است. (انفال، آیات ۲۸ و ۲۹؛ آل عمران، آیه ۱۸۶)

● آزمون بیت المال در دستان مومنان

مسایلی که در قرآن مطرح شده به دو دسته مسایل شخصی و اجتماعی تقسیم می شود. از نظر قرآن، حوزه مسایل شخصی را می بایست از حوزه مسایل اجتماعی جدا کرد؛ زیرا آثار و پیامدهای هر یک از دو حوزه متفاوت است، پس لازم است براساس تاثیرات هر حوزه ای به مساله نگریست. این گونه است که فقه اسلامی به دو دسته فقه فردی و اجتماعی دسته بندی می شود.

به عنوان نمونه در فقه فردی می توان به احتیاط بسنده کرد ولی در فقه اجتماعی احتیاط نه تنها مفید نیست بلکه عامل مخرب و دین زدا از جامعه است. نگاه اسلام به مسایل فردی، نگاهی همراه با اغماض و تسامح بسیار است. اما در مسایل اجتماعی سخت گیری به یک معنا بیشتر است؛ زیرا فراتر از حوزه گناه به محدوده جرایم داخل می شود و مجازات تنها اخروی نیست بلکه مجازات های دنیوی نیز صادر می شود.

به عنوان نمونه شراب خواری در خانه یا بی حجابی در اجتماع بسته و زنا بدون فسق و فجور آشکار، گناه کبیره است و مجازات و عذاب اخروی دارد، ولی همین مسایل در حوزه عمل اجتماعی نه تنها گناه کبیره، بلکه فساد بلکه افساد و حتی گاه محاربه دانسته می شود و مجازات قانونی سختی در دنیا برای آن وضع شده که تا حد قتل و کشتن نیز می رسد.

تعرض به اموال اشخاص هر چند که گناه و گاه جرم قانونی است، ولی تعرض به اموال عمومی افزون بر جرم عادی گاه به عنوان یک عمل در حد محاربه دانسته شده و مجازات بر آن تشدید می شود.

یکی از مهم ترین آزمون های الهی مؤمنان، آزمون با بیت المال است. البته هر مسئولیتی در نظام اسلامی، مسئولیتی سنگین است؛ زیرا شخص افزون بر پاسخ گویی به مردم می بایست پاسخ گوی خداوند نیز باشد و خداوند در همین دنیا افزون بر آخرت شخص را مجازات می کند. این مجازات هر چند که گاه از طریق اعمال قانون و اجرای آن انجام می گیرد، ولی افزون بر این، خداوند خشم و غضب خویش را نصیب کسانی می کند که مسئولیت خود را به درستی انجام نمی دهند. خشم الهی موجب بدبختی شخص در دنیا و آخرت می شود.

خداوند از مؤمنان دانا و توانا خواسته است تا مدیریت اقتصادی جامعه و بیت المال را به عهده گیرند. این افراد مؤمن افزون بر این که باید دانا به علم اقتصاد و توانا به مدیریت اقتصادی باشند، در امانتداری و حفظ بیت المال بکوشند.(یوسف، آیه ۵۵)

اصل امانتداری در حوزه اقتصاد دولتی و بیت المال بسیار مهم و اساسی است. هرگونه خیانت در بیت المال، گناه و جرم نابخشودنی است. مدیریت اقتصاد دولتی می بایست به گونه ای عمل کند که حتی شائبه خیانت و اختلاس (غل) در رفتارشان دیده نشود و کسی ایشان را متهم به اختلاس و خیانت نسازد؛ زیرا اگر مدیریت دولتی متهم به اختلاس و خیانت شود، جو عمومی جامعه از حالت سلامت خارج شده و امنیت و اعتماد عمومی به مدیریت کشوری سلب می شود. از این رو خداوند به اشکال مختلف خواهان شفاف سازی در عملکردهای اقتصادی حتی پیامبران معصوم خود است. به این معنا که شفاف سازی در عملکرد اقتصادی و روشن شدن همه ابعاد درآمدها و هزینه ها کمک می کند تا مساله خیانت و اختلاس و بازتاب های روانی آن از میان برود. (آل عمران، آیه ۱۶۱)

اگر بیت المال که شامل «انفال » (انفال، آیه ۱) «خمس» (انفال، آیه ۴۱) «صدقات» (توبه، آیه ۶۰) «غنایم جنگی» (انفال، آیه ۴۱) و «فی» (حشر آیات ۶ و ۷) می باشد، به درستی در موارد خود مصرف نشود (حشر، آیه ۷ و آیات دیگر) بلکه به گونه ای با بیت المال تعامل شود که شائبه گردش ناسالم یا اختلاس و خیانت و مانند آن داده شود، می بایست به شدت با آن مبارزه کرد؛ زیرا چنین رفتاری موجبات مشروعیت زدایی از نظام سیاسی و سلامت نظام و جامعه اسلامی و رهبری را فراهم می آورد. (آل عمران، آیه ۱۶۱ و آیات دیگر)

اگر تصرف ناحق در اموال دیگران، موجب گرفتاری به آتش دوزخ است (نساء، آیات ۲۹ و ۳۰) تصرف در بیت المال به سبب آثار مخربی که بر نظام مدیریت جامعه اسلامی به جا می گذارد و رهبری و مسئولان را زیر سوال می برد و نظام سیاسی را مخدوش و از اعتبار می اندازد خشم و غضب الهی را نیز سبب می شود.

● خیانت در بیت المال و آثار آن

مسئولیت در بیت المال، امانتی در دست مومنان است. هرگونه خیانتی در مسئولیت از جمله بیت المال، گناهی بزرگ شمرده می شود. خداوند در آیاتی از جمله ۱۶۱ و ۱۶۲سوره آل عمران، خیانت به معنای مخالفت در برابر حق، از طریق پیمان شکنی مخفیانه (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص ۳۰۵، «خون») را به عنوان مهمترین عامل در ایجاد خشم و غضب الهی مطرح کرده است.

کسی که در حفظ مسئولیتی به ویژه مسئولیت مدیریت بیت المال مسلمین، کوتاهی می کند یا بر خلاف امانت داری در آن خیانت می ورزد و با اختلاس و دزدی و سرقت و یا اشکال دیگر، حقوق عمومی را از میان می برد، باید خود را مهیای مجازات در دنیا و آخرت از طرق عادی و غیرعادی کند؛ زیرا خداوند در کمین خیانتکاران است و به سختی ایشان را مجازات می کند. این مجازات الهی شامل رسوایی در دنیا و آخرت (نساء، آیات ۱۰۷ و ۱۰۸)، شکست و ناکامی در مقاصد و اهداف (انفال، آیه ۷۱؛ یوسف، آیه ۵۲)، محرومیت از دفاع الهی(حج، آیه ۳۸)، فقدان پشتیبانی مدیریت نظام رهبری و سیاسی (نساء، آیات ۱۰۵ و ۱۰۷) و محرومیت از هرگونه توجه و محبت الهی نسبت به خود می شود. (همان آیات؛ حج، آیه ۳۸)

خداوند نسبت به کسانی که از مردم حیا کرده ولی نسبت به خدا حیا نمی ورزند و مخفیانه خیانت می کنند، خشم بیشتری را روا می دارد؛ زیرا این افراد برای کسانی که قدرت و جایگاهی ندارند، ارزش و اعتبار قایل شده و از ایشان شرم و حیا می کنند ولی از خداوند قادر و دانا و متعال، حیا نمی ورزند و با خیانت کاری، حریم الهی را می شکنند. (نساء، آیات ۱۰۷ و ۱۰۷) این خیانت کاری نسبت به حوزه عمومی به سبب آثار و تبعات بدتر آن، از نظر خداوند بدتر است، چنان که گفته شد. (انفال، آیه ۲۷)

به هر حال، خیانت در بیت المال مسلمین به هر شکلی به سبب آن که آثار مخرب اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در همه جامعه بجا می گذارد، رفتاری بسیار زشت تر و بدتر است و مجازات آن نیز شدیدتر از خیانت فردی و در حوزه های شخصی می باشد.

البته خداوند در آیاتی از قرآن چون ۵۵ سوره یوسف و نیز در آیه ۵۸ سوره انفال از مومنان و به ویژه رهبری جامعه می خواهد ضمن انتخاب درست کارگزاران از میان افراد امین و سالم و مدیر و مدبر و عالم، همواره و کارگزاران را زیر نظارت دقیق برده و اجازه تخطی و تخلف به آنان ندهد. در این آیه بر لزوم هوشیاری و اقدام رهبران جامعه اسلامی علیه خیانتکاران، به مجرد احتمال وقوع خیانت تاکید شده و از آنان خواسته شده تا به مجرد احتمال وقوع خیانت اقدام کرده و بی هیچ درنگ و تساهل و تسامح به شدت با خیانتکاران برخورد شود. این تاکید بر هوشیاری و اقدام به موقع و استوار به سبب آن است که آثار هرگونه خیانتی در حوزه عمل اجتماعی و مسئولیت ها از سوی کارگزاران به شدت مشروعیت نظام ومدیریت نظام جامعه را با خطر مواجه می سازد. بنابراین، لازم است تا با قدرت و شدت هرگونه احتمال خیانتی ردگیری و بررسی شده و خیانتکاران مجازات شوند تا اعتماد جامعه از سلامت کارگزاران و مدیران از میان نرود.

علی جواهردهی