ارزیابی طرح غدیر از دیدگاه كاربران تهران ۱۳۸۳

طرح غدیر از جمله طرح های دسترسی مستقیم است و كاربران این طرح می توانند مانند اعضای معمولی با مراجعه مستقیم به آن ها از منابعشان به صورت رایگان استفاده نمایند پژوهش حاضر به ارزیابی این طرح از دیدگاه کاربران آن در شهر تهران پرداخته است

طرح غدیر از جمله طرح‌های دسترسی مستقیم است و كاربران این طرح می‌توانند مانند اعضای معمولی با مراجعه‌ مستقیم به آن‌ها از منابعشان به صورت رایگان استفاده نمایند. پژوهش حاضر به ارزیابی این طرح از دیدگاه کاربران آن (در شهر تهران) پرداخته است.‌

به طور متوسط حدود ۶۰ درصد از کاربران مستقر در تهران میزان اثرگذاری طرح غدیر را در حد «زیاد» ارزیابی کرده‌اند و در مجموع ۲/۷۱ درصد از کاربران از طرح غدیر در حد «زیاد» راضی بوده‌اند. عمده‌ترین محدودیت‌ها و مشکلات احتمالی طرح غدیر از دیدگاه کاربران نیز به ترتیب عبارت بودند از: نبود فهرست‌های مشترک و فهرستگان‌ها (اعم از چاپی و پیوسته)، عدم همکاری برخی از کتابخانه‌ها، عوامل فناورانه، تبعیض قائل شدن برخی از کتابخانه‌ها بین مراجعان خود و دیگر کتابخانه‌ها، کافی نبودن تعداد کتابخانه‌های عضو، نارضایتی برخی از کتابخانه‌های بزرگ به سبب افزایش تعداد مراجعان، قوانین دست و پا گیر اداری. در چند مورد اختلاف معناداری بین دیدگاه سه گروه کاربران (دانشجویان کارشناسی ارشد، دانشجویان دکترا و اعضای هیئت علمی) وجود داشت.

۱. مقدمه

عوامل گوناگون از جمله افزایش روزافزون حجم تولید و انتشار اطلاعات علمی در جهان، رشد روزافزون قیمت منابع اطلاعات، افزایش روزافزون استفاده‌كنندگان از منابع كتابخانه‌ها، و تحول در نیازها و انتظارات آن‌ها از یك سو و كمبود اعتبارات مالی كتابخانه‌ها، نبود تناسب بین رشد اعتبارات با مقدار تورم وكاهش قدرت خرید كتابخانه‌ها، محدودیت منابع موجود در كتابخانه‌ها (نیروی انسانی، مواد، تجهیزات، فضا، و ...)، محدودیت خدمات‌رسانی كتابخانه‌ها به دلیل بُعد جغرافیایی و ... از سوی دیگر، باعث شده‌اند كه كتابخانه‌ها نتوانند سیاست خوداتكایی و مالكیت منابع مورد نیاز مراجعان خود را به طور كامل دنبال كنند. به همین دلیل کتابخانه‌ها از حدود یك قرن پیش به راهكارهایی روی آورده‌اند كه در چهارچوب توافق‌ها و برنامه‌هایی بتوانند از منابع یكدیگر برای پاسخ بهتر به نیاز مراجعان خود استفاده كنند. این رویكرد بیشتر با عنوان همكاری بین كتابخانه‌ها یا اشتراك منابع شناخته می‌شود. امروزه نیاز به استفاده‌ مشترك از منابع در كتابخانه‌ها چنان مشهود است كه محل پرسش قرار نمی‌گیرد و آنچه در این میان جای بحث و بررسی دارد چگونگی اشتراك منابع است (علیدوستی، ۱۳۸۰). از جمله روش‌های معمول اشتراك منابع، «طرح دسترسی مستقیم»[۱] به منابع كتابخانه‌ها است كه در بسیاری از كشورها به اجرا درآمده و نتایج مثبتی داشته است. «شورای کتابخانه‌های منطقه‌ای»[۲] ]در نیویورک[ «طرح دسترسی مستقیم» به منابع كتابخانه‌ای را این‌گونه تعریف می‌كند: طرحی است كه در آن كاربران كتابخانه می‌توانند به طور مستقیم از كتابخانه‌های شركت‌كننده در طرح، منابع امانت بگیرند یا از دیگر خدمات آن‌ها استفاده نمایند (CDLC, ۲۰۰۳). با توجه به این که دسترسی مستقیم به منابع كتابخانه‌ای در واقع نوعی امانت بین كتابخانه‌ای از نوع دسترسی مستقیم است، از این رو غالباً به این طرح‌ها، «طرح‌های امانت متقابل»[۳] و «امانت مستقیم»[۴] نیز می‌گویند. «علیدوستی» (۱۳۸۰) این اصطلاح را با عنوان «تعمیم خدمات مستقیم كتابخانه» این گونه تعریف می‌كند: راهکاری است كه امكان دسترسی مستقیم و بدون واسطه به خدمات و مجموعه‌های کتابخانه‌ها را بدون نیاز به عضویت در كتابخانه‌ها فراهم می‌آورد.

در كشور ما نیز، به منظور اشتراك در انواع منابع كتابخانه‌ها و دسترسی مستقیم به آن‌ها، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، طی سال‌های ۱۳۷۷-۱۳۷۴، پس از اجرای یك طرح آزمایشی با عنوان «طرح تعمیم خدمات كتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو»، از سال ۱۳۷۸ با مدیریت مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران اقدام به اجرای رسمی این طرح با عنوان «طرح غدیر: عضویت فراگیر کتابخانه‌ها» نموده است. بر اساس این طرح، ۲۳۴ کتابخانه‌ وابسته به ۶۶ دانشگاه و مؤسسه‌ پژوهشی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به صورت داوطلبانه منابع خود را مستقیماً در اختیار اعضای این طرح قرار داده‌اند. کاربران این طرح می‌توانند بدون عضویت در کتابخانه‌های زیر پوشش آن (کتابخانه‌های مقصد)، مانند اعضای معمولی با مراجعه‌ مستقیم به آن‌ها از منابعشان به صورت رایگان استفاده نمایند (بیرامی و علیدوستی، ۱۳۸۲).

گزارش‌های آماری مختلف این طرح (از جنبه‌های گوناگون مانند رشد روزافزون تعداد اعضا و سازمان‌های زیر پوشش، تعداد امانت‌های صورت‌گرفته در ماه و سال، و ...) نشان‌دهنده‌ آن است که این طرح در مسیر مناسبی در جهت رفع نیازهای كاربران پیش رفته (به بررسی انجام‌شده توسط «علیدوستی» و«نظری» در پیشینه‌ پژوهش مراجعه شود).

۲. بیان مسئله

غایت اصلی طرح‌های اشترك منابع، افزایش كارایی و اثربخشی كتابخانه‌های همكار در كل، و در انجام مأموریت اصلی آن‌ها در پاسخگویی بهتر به نیازهای اطلاعاتی كاربرانشان است (علیدوستی، ۱۳۸۰). از این رو بررسی استفاده‌کنندگان (شامل نظرسنجی و مشورت با آن‌ها یا نمایندگان گروهی از آن‌ها) در آشکار شدن خلأهای موجود و تداخل‌های احتمالی در خدمات، مؤثر است (سیوئل، ۱۳۷۷). «داورتی» و «هیوز»[۵] نیز در حین برشمردن برخی از عوامل مؤثر بر اشتراك منابع، یكی از این عوامل را «تمرکز بر کاربران» می‌دانند و معتقدند که یکی از چالش‌های عمده در اشتراك منابع، تغییر تمركز از منابع و مدارک، به کاربران است (علیدوستی، ۱۳۸۰). از این رو ارزیابی طرح غدیر از دیدگاه کاربران پس از گذشت ۸ سال از اجرای طرح (۴ سال به صورت آزمایشی و ۴ سال به صورت رسمی) می‌تواند نتایج ارزشمندی را برای ارزیابی و قضاوت در مورد ارزشمندی این طرح به دست دهد. پژوهش حاضر نیز با در نظر گرفتن اصل «تمرکز بر کاربران»، به ارزیابی این طرح از دیدگاه کاربران آن (در شهر تهران) پرداخته است.

نتایج حاصل از این تحقیق، ضمن ارائه‌ نگرش کاربران نسبت به دستاوردهای حاصل از یک طرح همکاری بین کتابخانه‌ای در ایران، می‌تواند برای قضاوت در مورد ارزشمندی آن از دید کاربران و نیز شناسایی نارسایی‌ها و كاستی‌های آن مورد استفاده قرار گیرد و در صورت اثبات ارزشمندی آن از دید کاربران، برای دیگر كتابخانه‌های كشور - بخصوص كتابخانه‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی - نیز پیشنهاد گردد. از سوی دیگر، انجام این پژوهش، کتابداران و مسئولان امر را نسبت به اهمیت و ضرورت همکاری بین کتابخانه‌های کشور آگاه‌تر می‌سازد و به نوعی سبب ایجاد انگیزه و تحرک در بین این کتابخانه‌ها برای آغاز و ادامه‌ همکاری می‌گردد و می‌تواند در به وجود آوردن زمینه‌ای برای بررسی‌های آینده در مورد روش‌های همکاری بین کتابخانه‌های سطح کشور مفید واقع شود.

۳. سؤالات پژوهش

بر اساس مطالعات پیشین و با توجه به ماهیت طرح، سوالات زیر به منظور ارزیابی طرح غدیر در نظر گرفته شدند:

۱. کاربران مستقر در تهران، تأثیر طرح غدیر را از لحاظ «تسهیل دسترسی به منابع» چگونه ارزیابی می‌کنند؟

۲. کاربران مستقر در تهران، تأثیر طرح غدیر را از لحاظ «صرفه‌جویی در مدت زمان دستیابی به منابع» چگونه ارزیابی می‌کنند؟

۳. کاربران مستقر در تهران، تأثیر طرح غدیر را از لحاظ «صرفه‌جویی در هزینه‌ دستیابی به منابع» چگونه ارزیابی می‌کنند؟

۴. کاربران مستقر در تهران، طرح غدیر را از لحاظ «قابلیت در دسترس قرار دادن منابع» چگونه ارزیابی می‌کنند؟

۵. نحوه‌ اطلاع‌یابی اعضا از منابع موجود در کتابخانه‌های مقصد از چه راهی است؟

۶. کاربران مستقر در تهران، اثرگذاری طرح غدیر را از لحاظ کمک به «کشف منابع موجود در سایر کتابخانه‌ها» چگونه ارزیابی می‌کنند؟

۷. کاربران مستقر در تهران، تأثیر طرح غدیر را از لحاظ «پاسخگو بودن به نیازهای اطلاعاتی کاربران» چگونه ارزیابی می‌کنند؟

۸. کاربران مستقر در تهران، تأثیر طرح غدیر را از لحاظ «افزایش میزان استفاده از منابع موجود در کتابخانه‌ها» چگونه ارزیابی می‌کنند؟

۹. میزان رضایتمندی کاربران مستقر در تهران از ارائه‌ خدمات کتابخانه‌های مقصد در طرح غدیر چقدر است؟

۱۰. میزان رضایتمندی کاربران مستقر در تهران از مسائل اداری و مدیریتی طرح غدیر چقدر است؟

۱۱. در مجموع، میزان رضایتمندی کاربران مستقر در تهران از طرح غدیر چقدر است؟

۱۲. مشکلات و محدودیت‌های احتمالی طرح غدیر از دیدگاه کاربران مستقر در تهران چیست؟

۴. پیشینه‌ پژوهش

الف) مطالعات نظری

در وضعیت کنونی کتابخانه‌ها که «ریچارد ام. داورتی»[۶] آن را با یک جمله‌ کوتاه «هیچ کتابخانه‌ پژوهشی، خودکفا نیست» (Schaffner, ۲۰۰۰) توصیف کرده، لازم است کتابخانه‌ها با استفاده از طرح‌های تعاونی، حداکثر استفاده را از منابع موجود بکنند. لازمه‌ استفاده‌ مطلوب از منابع نیز آن است که کتابخانه‌ها هر چه بیشتر سعی کنند امکان دسترسی راحت‌تر کاربران به مجموعه‌کتابخانه‌ها را فراهم کنند. «کنت» (۱۹۹۴) سیستم اشتراک منابع ایده‌ال را سیستمی می‌داند که امکان دسترسی راحت‌تر به منابع و ابزار کتابشناختی را برای کاربران فراهم کند.

«علیدوستی» (۱۳۸۰) از جمله اهداف اشتراک منابع را «تسهیل دسترسی به منابع»، «کاهش هزینه و زمان دسترسی به منابع موجود در کتابخانه‌های همکار»، و «افزایش منابع در دسترس کاربران» ذکر کرده است. «کابلر» (۱۹۸۰) نیز یکی از اهداف پیشنهادی برای کنسرسیوم‌ها را فراهم‌آوردن امکان دسترسی سریع‌تر به اطلاعات ذکر کرده است.

«دورنر» و«آنیر» (۲۰۰۰) بیان می‌کنند که «تمرکز اصلی مشارکت‌‌‌ها باید بر روی کاربران باشد. شرکت در طرح‌های همکاری اگر هیچ نفعی برای کاربران نداشته باشد، سؤال‌برانگیز خواهد بود». «هیگین بوتام» و «باودوین» (۱۹۹۳) نیز رضایتمندی کاربر را از جمله معیارهای ارزیابی برنامه‌‌های دسترسی که بقیه معیارها را نیز زیر پوشش قرار می‌دهد، ذکر کرده‌اند. «لیندن» (۱۹۹۶) برنامه‌ اشتراک واقعی را برنامه‌ای می‌داند که نیازهای کاربران را در حد مطلوب برآورده سازد. «داورتی» (۱۹۸۸) همچنین می‌نویسد: «در یک محیط تعاونی، کتابخانه‌ها را نباید فقط از روی اندازه‌ مجموعه‌شان ارزیابی کرد، بلکه باید عواملی همچون سرعت دسترسی، هزینه‌ ارائه‌ خدمات، و میزان رضایتمندی کاربر را به معادله‌ ارزیابی اضافه نمود».

«لاین» (۱۹۸۸) می‌نویسد: «یک سیستم خوب ولی صعب‌الاستفاده، ممکن است نسبت به یک سیستم ضعیف اما سهل‌الاستفاده، متقاضی کم‌تری داشته باشد». «کاندا» و «پاندا» (۱۹۹۸) نیز بیان کرده‌اندكه كتابخانه‌ها باید نگرش خود را از مفهوم «منابع کتابخانه‌ من» به «منابع کتابخانه‌ ما» و از «کاربران من» به «کاربران ما» تغییر دهند و به کاربران دیگر کتابخانه‌های عضو همانند کاربران خود، خدمات مناسبی ارائه كنند.

استفاده از منابع تا سطح مطلوب و افزایش میزان استفاده از منابع موجود در سطح کتابخانه‌ها، از جمله اهداف و مزایای طرح‌های اشتراک منابع می‌باشد (علیدوستی، ۱۳۸۰؛ نشاط، ۱۳۷۹؛ Anwar & Al-Jasem, ۲۰۰۱). «آلن» (۱۹۸۹) نیز اشاره می‌کند که طرح‌های امانت متقابل، برای بالا بردن میزان کلی امانت طراحی شده‌اند.

مطالعات صورت‌گرفته در زمینه‌ مقایسه‌ هزینه‌های امانت بین‌کتابخانه‌ای و دسترسی مستقیم نیز نشان‌دهنده‌ آن است که هزینه‌های دسترسی مستقیم، خیلی کمتر از امانت بین‌کتابخانه‌ای است (اسحاق‌زاده، ۱۳۷۶؛ سیوئل، ۱۳۷۷؛ Boucher, ۱۹۸۴; Colvin, ۲۰۰۰).

سیروس پناهی كارشناس ارشد كتابداری و اطلاع‌رسانی پزشكی

منابع

اسحاق‌زاده، سیده بی بی. (۱۳۷۶). امانت بین‌کتابخانه‌ای. فصلنامه پیام کتابخانه، ۷(۴)، ۱۹-۱۴.

بیرامی‌‌طارونی، حمیده، و علیدوستی، سیروس. (۱۳۸۲). آمار طرح غدیر: عضویت فراگیر کتابخانه‌ها ۸۲-۱۳۸۱. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.

سینائی، علی. ( ۱۳۷۹). مجموعه‌سازی در کتابخانه‌ها. ویراسته سیمین عارفی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

سیوئل، فیلیپ اچ. (۱۳۷۷). اشتراك منابع: همکاری و هماهنگی در خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی. ترجمه حسین مختاری معمار. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.

علیدوستی، سیروس. (۱۳۸۰). اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌ها. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.

نشاط، نرگس. (۱۳۷۹). نظام‌های همكاری بین كتابخانه‌ای. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).

نظری، مریم، و علیدوستی، سیروس. (۱۳۷۹). بررسی عملكرد طرح تعمیم خدمات كتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو. فصلنامه علوم اطلاع‌رسانی، ۱۶(۱و۲)، ۸۸-۷۰.

Allen, G. G. (۱۹۸۹). Reciprocal borrowing: Origins and outcomes. Australian academic and research libraries, ۲۰(۴): ۲۲۸-۲۴۴.

Anwar, M. A., & Al-Jasem, D. A. (۲۰۰۱). Resource sharing among major libraries of Kuwait. The electronic library, ۱۹(۴): ۲۲۵-۲۳۵.

Boucher, Virginia. (۱۹۸۴). Interlibrary loan practices handbook. Chicago: American Library Associaion.

Capital Distinct Library Council (CDLC). (۲۰۰۳). Direct access program. Retrieved February ۵, ۲۰۰۴, from http://www.cdlc.org/Programs_And_Services/dap/dap.shtml.

Colvin, Gloria. (۲۰۰۰). Reciprocal borrowing in Florida’s libraries. Florida librarie, ۴۳(۱), ۸-۱۲.

Creaser, Claire. (۲۰۰۳). UK Libraries Plus user survey ۲۰۰۳. Loughborough University, Library & Information Statistics Unit (LISU). Retrieved April ۲, ۲۰۰۴, from http://www.uklibrariesplus.ac.uk/libraries/amusersurv.pdf.

Dorner, D. G., and Annear, J. (۲۰۰۰). The renaissance of library consortium: Implications for New Zealand libraries: A report commissioned by the National library of New Zealand. Wellington: National library of New Zealand.

Dougherty, R. M. (۱۹۸۸). A conceptual framework for organizing resource sharing and shared collection development programs. Journal of academic librarianship, ۱۴(۵): ۲۸۷- ۲۹۱.

Dudley, M., Sawatzky, K., Jacobucci, C., & Polevychok, M. (۲۰۰۲). A provincial library card for Manitoba: A feasibility study. Prepared by the Institute of Urban Studies for the Manitoba library consortium, Inc. Retrieved June ۹, ۲۰۰۴, from http://www.manitobia.org/mlc/mlc_final_report.pdf.

Higginbotham, B. B., and Bowdoin, S. (۱۹۹۳). Access versus assets: A comprehensive guide to resource sharing for academic libraries. Chicago: American Library Association.

Hiscoe, Maria. (۲۰۰۱). RSLP project: consortia borrowing schemes ۲۰۰۰-۲۰۰۱. Research Support Libraries Programme (RSLP). Retrieved August ۱۲, ۲۰۰۴, from www.m۲۵lib.ac.uk/m۲۵sec/docs/RSLG_access&borrowing.pdf.

Kabler, A. W. (۱۹۸۰). NLM’s medical library resource improvement grant for consortia development: A proposed outline to simplify the application process. Bulletin of Medical Library Association, ۶۸(۱): ۲۵-۳۲.

Kent, Allen. (۱۹۹۴). Resource sharing in libraries. In A. Kent, H. Lancour & J. E. Daily (Eds.), Encyclopedia of library and information science (Vol.۲۵, pp. ۲۹۳-۳۰۷). New York: Marcel dekker.

Kunda, A. K., and Panda, N. M. (۱۹۹۸). Inevitability of resource sharing among the university libraries in North East India: A pragmatic approach. Herald of library science, ۳۷(۱-۲), ۵۶-۶۹.

Line, M. B. (۱۹۸۸). Measuring the performance of document supply systems. Interlending and document supply, ۱۶(۳), ۸۱-۸۸.

Lynden, F. (۱۹۹۶). Will electronic information finally result in real resource sharing? Journal of Library Administration, ۲۴(۱/۲), ۴۷-۷۲.

Schaffner, B. L. (۲۰۰۰). Specialized cooperative efforts in collection development: Analysis of three Slavic programs. Collection Management, ۲۴(۳/۴), ۲۶۳-۲۷۴.

پی‌نوشت‌ها

[۱]. Direct Access Program (DAP)

[۲]. Capital District Library Council (CDLC)

[۳]. Reciprocal borrowing

[۴]. Direct loan program

[۵]. Dougherty and Hughes

[۶]. Richard M. Dougherty

[۷]. Provincial library car

۸. پروژه‌ «آراس‌ال‌پی» (Research Support Libraries Programme) وابسته به كنسرسیوم ام – ۲۵ است و بنابراین به آن، «طرح دسترسی ام – ۲۵» (M-۲۵ Access Program) نیز می‌گویند.

۹. با توجه به اینكه ۱۵ درصد از پاسخ دهندگان، در حین عضویت در طرح از آن استفاده ننمودند لذا نظرات آنها در این آزمون گنجانده نشده است، به عبارتی، آزمون فوق تنها در خصوص كاربرانی اعمال شده است كه از طرح استفاده كردند.

---