اصلاح ساختار مؤسسات و ابزار های مالی بازار پول و سرمایه بر اساس تعالیم اسلام

دراین مقاله با بررسی معیار های اساسی بازار پول و سرمایهٔ كارآمد, وضعیت مؤسسات پولی و مالی ایران نقد و بررسی می شود سپس طرحی جهت اصلاح ساختار بازار پول و سرمایه براساس تعالیم اسلام پیشنهاد می گردد

یكی ازعوامل مؤثر در رشد و توسعه جوامع پیشرفته وجود بازارهای پول و سرمایه فعال است، مؤسسه های پولی و مالی با استفاده از روش ها و ابزارهای متنوع، واسطهٔ پویا و كارآمدی بین صاحبان وجوه مازاد ومتقاضیان وجوه هستند. آنها باطراحی ابزارهای جدید، اهداف، سلیقه ها و روحیات مختلف مشتریان خود را پاسخ می دهند. مطالعهٔ نظام مند آموزه های اقتصادی اسلام نشان می دهد علی رغم تحریم ربا، می توان با استفاده ازانواع معاملات مجاز اسلامی به طراحی انواع مؤسسه ها و ابزارهای مالی به روز و كار آمد اقدام كرد. این مقاله بامروری بر معیار های اساسی بازارپول و سرمایهٔ كارآمد و با استفاده از قراردادهای مجاز شرعی نشان می دهد كه چگونه با انجام تغییرات اصلاحی نسبت به مؤسسات موجود و یا ابداع مؤسسات جدید می توان به بازار پولی و مالی جامع و كامل دست یافت. واژه های كلیدی: عقود مبادله ای، عقود مشاركتی، قرض الحسنه، مؤسسه های پولی غیرانتفاعی، مؤسسه های مالی انتفاعی بدون ریسك، مؤسسه های مالی انتفاعی همراه ریسك. مطالعات نظری و تجربی نشان می دهد كه سرمایه نقش مهمّی در رشد و توسعه اقتصادی دارد، افزایش حجم سرمایه، هم به طور مستقیم، به عنوان یكی از عوامل تولید و هم از طریق افزایش بهره وری دیگر عوامل، سبب بالا رفتن اشتغال، تولید و رفاه جامعه می شود. این درحالی است كه در هر كشوری، گروهی از مردم و مؤسسه ها وجود دارند كه از یك طرف منابع مالی مازاد دارند و از طرف دیگر به عللی چون نبود علاقه، وقت، تجربه، ترس از مخاطره ها به سرمایه گذاری مستقیم اقدام نمی كنند در نقطه مقابل گروهی از فعالان اقتصادی و صاحبان دانش و تجربه هستند كه برای فعالیت اقتصادی به منابع مالی نیاز دارند. در جوامع پیشرفته نهاد ها و مؤسسه های فعّال بازار پول و سرمایه توانسته اند با طراحی ابزارهای مالی مناسب، وجوه و سرمایه های نقدی صاحبان پس انداز را جذب و در اختیار متقاضیان و سرمایه گذاران قرار دهند و از این طریق، سرمایه های راكد را به سرمایه های مفید و موّلد تبدیل كنند. دراین مقاله با بررسی معیار های اساسی بازار پول و سرمایهٔ كارآمد، وضعیت مؤسسات پولی و مالی ایران نقد و بررسی می شود سپس طرحی جهت اصلاح ساختار بازار پول و سرمایه براساس تعالیم اسلام پیشنهاد می گردد.

الف. معیار های اساسی بازار پول و سرمایهٔ كارآمد

بازار پول و سرمایه، زمانی موفق به تحقق اهداف خود می شود كه معیارهای زیر را داشته باشد

۱.هماهنگی با عقاید و فرهنگ عمومی جامعه

نظام مالی، نهادها و ابزارهای مورد استفاده در بازار پول و سرمایه در درجهٔ اوّل باید با فرهنگ عمومی مردم به ویژه با اعتقادات دینی و مذهبی آنان سازگار باشد چرا كه در غیر این صورت، استمرار و پایداری لازم را نخواهند داشت و به تدریج از عرصه مبادلات خارج خواهند شد. مؤسسه های گوناگونی كه در طول پنجاه سال گذشته پدید آمده و به رغم درخشش های اولیه، به جهت مخالفت های مراجع مذهبی و متدینین به تدریج رو به افول گذاشته اند شاهد گویای این مطلب است.

۲.همسویی با اهداف و انگیزه های شركت كنندگان

نظام مالی موفق باید به اهداف و انگیزه های شركت كنندگان (عرضه كنندگان و متقاضیان وجوه) توجه كافی داشته باشد تا بتواند به صورت مستمر و فزاینده توجه آنان را به مشاركت در نظام جلب كند. روشن است كه این اهداف و انگیزه ها در افراد گوناگون، حتی در یك فرد متفاوت است. به صورت كلی می توان اهداف زیر را برای عرضه كنندگان و متقاضیان وجوه، در جامعه ایران اسلامی مطرح كرد.

اهداف عرضه كنندگان وجوه

- حفظ و نگهداری وجوه

- تسهیل در مبادلات پولی

- كسب سود

- مشاركت در اعطای قرض الحسنه برای رسیدن به ثواب معنوی و اخروی

- كمك به عمران و آبادانی كشور

اهداف متقاضیان وجوه

- تهیه پول برای خرید كالاها و خدمات

- تهیه سرمایه درگردش كوتاه مدت برای فعالیت اقتصادی

- تهیه سرمایه بلند مدت برای فعالیت اقتصادی

نظام مالی جامع باید نهادها وابزارهای كافی برای پاسخگویی به همه این اهداف را داشته باشد تا همه عرضه كنندگان و تقاضا كنندگان وجوه بتوانند از طریق آنها به اهداف و مقاصدشان دست یابند.

۳. همسویی با روحیات شركت كنندگان

شركت كنندگان بازارهای پول وسرمایه را صاحبان وجوه مازاد و متقاضیان وجوه تشكیل می دهند.صاحبان وجوه به سه گروه ریسك گریز، ریسك پذیر و متعارف تقسیم می شوند. گروه نخست می كوشند با مؤسسه هایی كار كنند كه در زمان مشخص، سود معین و از قبل تعریف شده ای به آنان بپردازد. هر چند نرخ آن در مقایسه با سود انتظاری دیگر مؤسسه ها كمتر باشد. در مقابل, گروه دوم به دنبال مؤسسه هایی هستند كه در قبال تحمل ریسك و مخاطره، سود انتظاری بالاتری ارائه كنند. و گروه سوم به مؤسسه های معتبر و خوش نام می اندیشند هر چند درجاتی از ریسك و مخاطره هم داشته باشند. متقاضیان وجوه به دو گروه عمده خانوارها و بنگاه های اقتصادی تقسیم می شوند، گروه نخست، متقاضی وجوه برای تأمین نیازمندیهای مصرفی چون خرید كالا های اساسی هستند. این گروه ترجیح می دهند با مؤسسه هایی كار كنند كه نرخ های معین و از قبل تعریف شده دارند تا بتوانند برای باز پرداخت اقساط ماهیانه از محل درآمدشان برنامه ریزی كنند. گروه دوّم، فعالان اقتصادی هستند كه برای تأمین یا تكمیل سرمایه بنگاه اقتصادی تقاضای تسهیلات می كنند، این گروه از جهت روحیه به سه دسته تقسیم می شوند. دستهٔ اوّل سرمایه گذاران ریسك پذیرند و ترجیح می دهند خود عهده دار تمام مخاطره های بنگاه اقتصادی باشند و كسی را به عنوان شریك نمی پذیرند و ترجیح می دهند با موسسه هایی كار كنند كه طبق قرار داد های با سود معین و از قبل تعریف شده تسهیلات می دهند. دستهٔ دوّم افراد ریسك گریزند و ترجیح می دهند تا جایی كه می توانند مخاطره های سرمایه گذاری را به دیگران منتقل كنند در نتیجه در تأمین سرمایه سراغ مؤسسه هایی می روند كه در ریسك بنگاه مشاركت كنند. دسته سوّم افراد متعارف و معمولی هستند و ترجیح خاصی ندارند و متناسب با وضعیت روز و مصالح بنگاه تصمیم می گیرند و به طور معمول تركیبی از دو نوع مؤسسه را انتخاب می كنند یعنی بخشی از سرمایه مورد نیازشان را از مؤسسه های مشاركتی و بخش دیگر را از مؤسسه های پولی با سود معین تأمین می كنند. نظام مالی جامع و كامل بایستی متناسب با روحیات مختلف عرضه كنندگان و تقاضا كنندگان وجوه، مؤسسات مالی و ابزارهای مالی متنوع داشته باشد.

---