تبیینی بر مسئله حجاب

به راستی, «حجاب» چیست آیا حجاب محدودكننده ای ذاتی در جامعه است یا عاملی مصونیّت بخش است آیا حجاب مخصوص دین اسلام است یا در ملل و اقوام دیگر هم وجود داشته است

گوهر اسلام، سعادت و نجات آدمی است و باورهای دینی و احكام اخلاقی و فقهی در راستای این غایت نازل شده‏اند. در حقیقت، هدف كلیه آموزه‏هایی كه از سوی خالق حكیم صادر می‏گردند چیزی جز پاسخ‏گویی به همه نیازهای روحی و جسمی، مادی و معنوی، و فردی و اجتماعی انسان نیست. در نتیجه، احكام الهی مربوط به پوشش زن نیز با توجه به همین غایت و هدف صادر شده‏اند.

مسئله حجاب از دیرباز مورد توجه و بحث و بررسی دانشمندان و روشن‏فكران، چه در شرق و غرب عالم و چه در داخل و چه خارج از كشور، بوده است. دامنه این سخنان و گستره عقاید برخاسته از آن، چنان است كه گاه گروهی از این اندیشمندان در مقام تحلیل و بررسی، تا آنجا پیش می‏روند كه «حجاب» را شاخصی «محدود» كننده و عامل «تضییع» در زیست فردی و حضور اجتماعی زنان در جامعه اسلامی می‏دانند و حتی از این رهگذر، خواهان «منع» یا دست‏كم «اختیاری‏شدن» آن می‏شوند و گاه گروهی دیگر، با دفاع نامناسب و ناآگاهانه خود، راه را بر محق جلوه دادن گروه نخستین هموار می‏كنند.

به راستی، «حجاب» چیست؟ آیا حجاب محدودكننده‏ای ذاتی در جامعه است؟ یا عاملی مصونیّت‏بخش است؟ آیا حجاب مخصوص دین اسلام است؟ یا در ملل و اقوام دیگر هم وجود داشته است؟

این مقاله به صورت تحلیلی ـ پژوهشی قصد آن دارد تا در جهت پاسخ‏گویی به پرسش‏هایی این‏چنین، همراه با بهره‏مندی از دیدی منصفانه و بهره‏گیری از منابع و سرچشمه‏های اصیلِ مكتب اسلام، به مسئله «حجاب» در جامعه اسلامی و اقوام و ملل گذشته و فلسفه آن بنگرد تا از این رهگذر، به چشم‏اندازی درباره وضعیت اجرای این دستور استوار و ارزش مستحكم در جامعه امروزین اسلامی ایران دست یابد.

● واكاوی حجاب در اسلام

«حجاب»، این واژه عربی، در نگاهی به معنای پوشیدن، پوشش، پرده و حاجب است كه البته در این میان، معنای «پرده» بیشترین كاربرد را دارد و همین امر موجب شده است كه عده زیادی گمان كنند كه اسلام خواسته است زن همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بیرون نرود.

اندیشمند شهید مرتضی مطهّری در این‏باره می‏فرماید: «پوشش زن در اسلام این است كه زن در معاشرت خود با مردان، بدن خود را بپوشاند و به جلوه‏گری و خودنمایی نپردازد. آیات مربوطه همین معنا را ذكر می‏كند و فتوای فقها هم مؤیّد همین مطلب است. حدود این پوشش را با استفاده از قرآن و منابع سنّت، می‏توان به دست آورد. در آیات مربوطه، لغت «حجاب» به كار نرفته است. آیاتی كه در این‏باره هست، چه در سوره مباركه نور و چه در سوره مباركه احزاب، حدود پوشش و تماس‏های زن و مرد را ذكر كرده است، بدون آنكه كلمه «حجاب» را به كار برده باشد.»(۲)

با توجه به چنین سخنانی، فهرست‏وار همراه با بیانی كوتاه و سخنی مجمل، به توصیف و تبیین «حجاب اسلامی» یا «پوشش اسلامی» درقالب گزاره‏های ذیل می‏پردازیم:

● حجاب و فلسفه آن

اگر به انسان و ساختار وجودی او، چه از لحاظ جسمی و چه از نگاه روحی، بنگریم و از این رهگذر، نظری به انگیزه‏های نهفته و امیال گوناگون خفته در سرشت و خمیرمایه وجودی او، كه «فطرت» نامیده می‏شوند، بیندازیم، به راحتی درمی‏یابیم كه از جمله نیرومندترین، بزرگ‏ترین و برترین نیروهای موجود در او، غریزه «جنسی» است؛ میلی نیرومند كه اگر در مسیر صحیح و راه درست خویش هدایت نشود، به سهولت سرچشمه گناهان بزرگ و معاصی نابخشودنی می‏گردد و پیامدی جز تبدیل زندگی پرنشاط و پویای انسانی به زندگی سراسر فلاكت و تباهی چیزی در پی ندارد.

اندیشمندان و روشن‏فكران با توجه به چنین نكته‏ای، سعی در چاره‏جویی بنیادین در رویارویی با این غریزه و میل فطری داشته و در این راه، نظریه‏های متفاوتی ارائه كرده‏اند. گروهی همچون مانی، بودا و تولستوی گفته‏اند: این میل نهفته و غریزه ذاتی را بكلی باید از بین برد تا انسان و جامعه انسانی از آسیب‏های آن در امان باشند و گروهی دیگر همچون فروید عكس این مطلب را بیان نموده‏اند.

در كشاكش میان این دو نظر، كه یكی جانب افراط می‏پیماید و دیگری جانب تفریط، مكتبی زندگی‏آفرین همچون اسلام، كه همواره از جایگاه اعتدال و گریز از افراط و تفریط سخن می‏گوید، راه‏كاری میانه و معتدل ارائه كرده است؛ راه‏كاری كه به رغم گذشت چهارده قرن از پیدایش آن، هنوز بوی تازگی از آن برمی‏خیزد. اسلام میل جنسی را به رسمیت می‏شناسد و حتی آن را پلید نیز نمی‏داند، به شرط آنكه به درستی و با شیوه‏ای مناسب در مسیر انسان‏ساز خویش به حركت درآید.

راه‏كار مكتب اسلام در چنین اندیشه‏ای و در مقام عمل به آن، به طور كلی، در دو راهبرد ذیل خلاصه می‏شود:

الف) راهبردهای كوتاه‏مدت و میان‏مدت همچون ازدواج سهل و آسان در جامعه و ترویج فرهنگ آن در میان اقشار گوناگون، به ویژه جوانان.

ب) راهبردهای بلندمدت و اساسی همچون از بین بردن زمینه‏های به كارگیری ناسالم این میل در جامعه برپایه دستورات و ارزش‏هایی مانند: حجاب، عفاف، خویشتن‏داری و پرهیز از اختلاط زنان و مردان.

این دو راهبرد كه برگرفته از دستورات صریح و فرمان‏های روشن پروردگار در قرآن و كلام الهی‏اند، ما را در بیان فلسفه وجودی و وجوبی حجاب و پوشش، با نكاتی همچون نكات ذیل مواجه می‏سازند:

۱) «امنیت» به تمام معنای آن از جمله مسائلی است كه در اندیشه اسلامی به آن توجه كافی شده است. «برهنگی» به معنای عدم پوشش و ناپوشیدگی در جامعه یا تضعیف و كم‏توجهی به آن، پیامدهایی ناگوار همچون آرایش، خودآرایی، و عشوه‏گری به همراه دارد و مردان، به ویژه جوانان، را در معرض تحریك دایم عصبی و ایجاد التهاب و هیجان دروغین زودگذر قرار می‏دهد. این بار هیجان و التهاب آن چنان است كه گاه فرد را به بیماری روانی مبتلا می‏كند و از این‏رو، او را به اعمالی وامی‏دارد كه سرچشمه بسیاری از مفاسد و معاصی دیگر می‏شود؛ آن‏چنان كه برخی از دانشمندان با توجه به چنین نكته‏ای بر این اعتقادند كه «هیچ حادثه مهمی را پیدا نمی‏كنید، مگر آنكه پای زنی در میان است.»

۲) نگاهی گذرا به تلاش خانواده‏ها در جوامع گوناگون و گذری آماری بر دلایل بیشتر «طلاق»ها، این پدیده شوم، نكته‏ای مسلّم را به خودنمایی وامی‏دارد: درهم شكستن حریم خانواده و برهنگی روزافزون در جامعه انسانی، جدایی و از هم‏گسیختگی خانواده‏ها و در پی آن، پدیده‏ای تلخ و جانسوز همچون «فرزندان طلاق» را در پی می‏آورد؛ زیرا در بازار آزاد برهنگی، زنان به صورت «كالای مشترك»، دست كم در مراحل غیرآمیزش جنسی به شمار می‏آیند و دیگر پیوند زناشویی قداست و پاكی خاص خویش را در میان دو نفر، كه به یكدیگر تعلّق خاطر دارند، ندارد؛ چرا كه هر روز مردی در دام زنی دیگر و زنی در دام مردی دیگر فرو می‏افتد و كانون زندگی او را سست می‏گرداند.

محبوبه گندم‏آبادی(۱)

۱. دانش‏آموخته حوزه علمیه و مدرس دانشگاه.

۲. مرتضی مطهّری، مسئله حجاب، چ ۴۳، صدرا، ۱۳۷۵، ص ۲۸.

۳. مرتضی مطهری، پیشین، ص ۶۹ ـ ۷۰.

۴. كتاب مقدّس (عهد عتیق و عهد جدید) و ترجمه فاضل خان همدانی، ولیام گلن و هنری، كتاب سرود سلیمان، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰، فصل پنجم، سفر نشید الاناشید، ب ۵، ص ۱۰۰۳، آیه ۸.

۵. همان، سفر تكوین، باب ۲۴، آیه ۶۶.

۶. ویل دورانت، تاریخ تمدّن، ترجمه ابوالقاسم ظاهری، انتشارات فرانكلین و اقبال، كتاب چهارم، «عصر ایمان»، بخش سوم، «عصر عظمت».

---