در رابطه با روابط علت و معلولی

اگه یه خرده دقت کنید به بحث‌های روزمره، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و .. اغلب گزاره‌ها به نوعی مفهوم علیت را در خود دارند.
مثلا بحث اینکه آیا سیگار کشیدن باعث سرطان می‌شه یا نه؟ آیا …

اگه یه خرده دقت کنید به بحث‌های روزمره، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و .. اغلب گزاره‌ها به نوعی مفهوم علیت را در خود دارند.

مثلا بحث اینکه آیا سیگار کشیدن باعث سرطان می‌شه یا نه؟ آیا آموزش تحصیل بیشتر باعث یافتن کار با درآمد بیشتر در آینده می‌شه یا نه؟ تغییر غیر قابل پیش‌بینی در نرخ بهره کوتاه‌مدت چه تاثیری بر روند حال و آینده اقتصاد خواهد داشت؟ آیا پلیس بیشتر موجب کاهش جرم و جنایت می‌شه یا نه؟ و …

خب این همه سوالات راجع به روابط علی و معلولی هست و با همه گونه جواب‌ها و استدلال‌ها رو می‌شنویم. عموم مردم استدلال‌هاشون بر اساس چند تا نمونه آماری که دور و برشون می‌بینن هست. مثلا می‌گن مگه ندیدی فلانی و فلانی که سیگاری بودن سرطان گرفتن و مردن؟ مگه ندیدی فلانی که کلاس کنکور می‌رفت رتبش شد یه رقمی و از این طریق نتیجه می‌گیره که کلاس کنکور باعث شده رتبش یه رقمی بشه و…

آدم‌های یه خرده با سوادتر و با اطلاعات بیشتر ممکنه استدلالشون بر این اساس باشه که از اونجا که به طور متوسط ۱۸ درصد مردم سیگاری هستند ولی ۵/۳۹درصد افرادی که سرطان ریه دارند سیگاری هستند پس این سیگار کشیدن است که باعث سرطان ریه می‌شه (آمار من در آوردی هست، جدی نگیرید!) و خلاصه در نهایت یه اقتصاددون خیلی کار درست هم می‌یاد و با علم به احتمال درونزا بودن سیگار کشیدن و مسلط به متدولوژی مناسب اقتصادسنجی و با کمک چند تا از همکارانش در قالب یک روند خیلی متقاعد‌کننده و در طول مدت یک یا دو سال یک مقاله می‌نویسن و توجیه می‌کنند که بله این سیگار کشیدن است که در واقع باعث سرطان ریه شده.

من سعی خواهم کرد مهم‌ترین جوانبی که اون اقتصاددون‌ها قاعدتا در نظر می‌گیرن رو به طور خیلی ساده و سطحی توضیح بدم و در نهایت خواهیم دید که تا چه حد اون نتایج قابل اتکا هستند و چقدر با اطمینان می‌تونیم راجع به نتایج حرف بزنیم.

اولین نکته‌ای که باید مشخص بشه اینه که اصلا اثر علیت چی هست. باید یه تعریفی ازش داشته باشیم دیگه. اثر سیگار بر کاهش عمر مثلا باید در واقع اینجور محاسبه بشه که طول عمر فردی رو که سیگار نمی‌کشه با طول عمر همون فرد که سیگار می‌کشه مقایسه کنیم و تفاوت این دو می‌شه اثری که سیگار کشیدن بر طول عمر اون فرد داشته. همون‌جور که ملاحظه می‌کنید امکان اینکه یه فرد هم سیگاری باشه و هم غیرسیگاری، وجود نداره و اینجاست که اولین و اساسی ترین مشکل در بررسی رابطه علی و معلولی پیش میاد. ما هیچ وقت نمی‌تونیم این رو اندازه بگیریم در سطح فردی (توی فیزیک این کار خیلی راحت انجام می‌شه، چون امکان انجام آزمایش‌های متفاوت روی دو شیء کاملا یکسان وجود داره). یه راهی که می‌تونه وجود داشته باشه اینه که با فرض اینکه گروه سیگاری‌ها و غیرسیگاری‌ها از هم مستقل هستند بدین معنی که ویژگی مشترک خاصی بین اعضای هر گروه وجود نداره (مثلا اینطور نیست که سیگاری‌ها معمولا از قشر پایین جامعه هستند و ..)، می‌تونیم با یک نمونه‌گیری اثر متوسط سیگار کشیدن‌رو در کل محاسبه کنیم.

یه حالت وجود داره که مطمئن باشیم اعضای هر گروه مستقل هستند و اون روش اینه که یک آزمایش کاملا تصادفی انجام داده بشه؛ کاری که معمولا پزشک‌ها انجام می‌دن. مثلا بیایم و از بین یه عده موش، به طور کاملا تصادفی نصفی از اون‌ها رو انتخاب کرده و بهشون یه نمونه خاص از غذا رو بدیم و بعد از چند وقت اثر اون رو با مشاهده اختلاف بین موش‌های مورد آزمایش و بقیه ببینیم.

چنین مواردی در حوزه‌های اجتماعی – اقتصادی خیلی نادر هستند و یک‌سری از محققان اقتصاد سنجی با تمام قوا دنبال چنین فرصتی می‌گردن که یک چنین روند تصادفی اتفاق افتاده باشه و بتونن در مورد رابطه علیت با اطمینان بیشتر استدلال کنند.

مشکل انجام تست‌های تصادفی هم اینه که مثلا نمی‌تونن یه عده رو به طور تصادفی انتخاب کنند و بگن شما باید حتما سیگار بکشید و بعدا نتایج رو بسنجند. یا مثلا یه سوال اینه که اگه مادر زیر ۲۰ سال باشه که بچش دنیا می‌یاد، سن کم مادر آیا اثر مخربی بر بچه‌ داره یا نه. اقتصاددونا که نمی‌تونن به طور تصادفی یه عده دختر رو انتخاب کنن و بگن شما تو سن ۱۸ سالگی ازدواج کنید و زود هم بچه بیارید چون ما می‌خوایم اثرشو بسنجیم.

اینجوریه که دوباره یه مشکل دیگه حاصل می‌شه و اون مساله معروف درونزایی هست. یعنی اینکه مثلا دخترهایی که تو سن خیلی کم ازدواج می‌کنن و بچه‌دار می‌شن احتمال داره که همه از خونواده‌های فقیر و پایین جامعه باشند و در واقع اثر زود بچه دنیا آوردن نیست که باعث می‌شه بچه وقتی بزرگ می‌شه معتاد بشه بلکه اثر چیزهای دیگه‌ای هست که به طور همزمان بر اینها (زود بچه آوردن و معتاد شدن بچه در آینده) اثر می‌ذاره. به عبارت دیگه، اگه به نحوی خونواده‌های مرفه و سطح بالای جامعه در سنین خیلی کم هم بچه‌دار بشن اون بچه معتاد نخواهد شد و نتیجتا اینکه معتاد شدن بچه در آینده نه اثر زود بچه‌دار شدن مادر بلکه اثر وضعیت خانوادگی فرد هست.

حمید بوستانی فر

منبع: وبلاگ چارچوب