سایبر دیپلماسی

دیپلماسی واژه ای بحث بر انگیز است و افزوده شدن كاركردها و كاربردهای رسانه ها در سیاست خارجی و روابط بین المللی, بر دشواریهای درك این واژه می افزاید

موازنه جدید، محصول فضایی مملو از پیشامدها و موقعیتهای نوین حاصل از گسترش روزافزون رسانه ها در عرصه سیاست خارجی و روابط بین الملل است.

در فضای نوین رسانه ای، شاید بیشترین تعامل دیپلماتیك را دیپلماتهای مجهز به تكنولوژیهای نوین ارتباطات و اطلاعات با مخاطبان جهانی داشته باشند. چرا كه در غیر این صورت رسانه ها پیش از آنها گستره دیپلماسی و سیاست خارجی را به تحریریه كانالهای رادیویی - تلویزیونی، روزنامه ها، سایتها و سایر رسانه ها می كشانند .

كمتر دولتی را می توان یافت كه بتواند با سرعت شگفت انگیز رسانه های جهانی، به ویژه رسانه های تصویری در سیاست خارجی، حركت كند. رسانه ها بازیگران غیردولتی سیاستگذاری خارجی امروز كشورها هستند كه فعالیت آنها را نه می توان كنترل نمود و نه می توان نادیده گرفت. آنها در گفتمان سنتی سیاست خارجی، تغییر و تحولات بیشماری ایجاد نموده اند و دولتها را به تحول در تصمیم گیری و اجرا ی سیاست خارجی وادار كرده اند.

درست به این دلیل كه گفتمان سازی، تصویرسازی و اقناع دیگران، در تعاملات دیپلماتیك و سیاست خارجی جایگاهی نوین یافته اند، نقش رسانه ها در پردازش و اقناع دیگران بسیار كلیدی تر از گذشته شده است.

گستره نفوذ و تاثیرگذاری رسانه ها به عنوان بازیگران قدرتمند غیردولتی در عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی، بر دولتهای ملی فشار وارد می آورد و آنها را وادار می سازد تا با شتاب و خیلی فوری، به تجدید نظر و ایجاد تحول در ساختارهای مدل دیپلماسی و سیاست خارجی خود بپردازند و دیپلماسی نوینی را به عنوان كانون مركزی تلاشهای دیپلماتیك خود؛ ایجاد، رشد و توسعه دهند.

●دیپلماسی سایبر؛ دیپلماسی افكار عمومی

دیپلماسی واژه ای بحث بر انگیز است و افزوده شدن كاركردها و كاربردهای رسانه ها در سیاست خارجی و روابط بین المللی، بر دشواریهای درك این واژه می افزاید.

تكنولوژیهای نوین ارتباطات و رشد سریع و كاربردی آنها، به پدید آمدن مفهومی نوین به نام « دیپلماسی رسانه ای» انجامیده است. در دیپلماسی نوین « افكار عمومی» جایگاهی مهم دارد، كشمكش ها از طریق جریان دیجیتالی اطلاعات دنبال می شود و در این جریان، رویارویی اصلی میان ملتهای كوچك و ساختارهای جهانی است.

به بیان كلی، امروزه دیپلماسی هنر و مهارت پیشبرد و ارتقای منافع ملی از طریق مبادلات پایدار اطلاعات و ایجاد ارتباطات پایدار بین ملتها و افراد است. در این فضا، تعامل و اطلاعات به عنوان دو عامل اصلی دیپلماسی، با بهره گیری از رسانه ها می توانند ارتقای جدی پیدا كنند.

از سوی دیگر، برخلاف گذشته كه شبكه رسمی ارتباطات بین المللی هر دولت را شمار سفارت خانه ها و دیپلماتهای آن دولت تشكیل می داد ، امروز هر پیام كه از مرزهای ملی به سطوح بین المللی ارسال می شود، حكم یك سفیر پرقدرت نامرئی را دارد . این سفیر كه همه راههای صعب العبور را در ثانیه ها می پیماید، موریانه وار علائق و منافع رقیب را تخریب می كند و این امر به معنای افزایش قدرت دولت فرستنده پیام است . امروز این سفیر كوچك آمده است تا مفاهیم بزرگ و در عین حال گنگ روابط بین الملل را روشن سازد. داشتن اطلاعات و شبكه ارتباطی ، مقولات آگاهی و اراده سیاسی را روشن تر می سازد . ارزیابی توان ، وزن و اراده نظام ها همواره مقولات پیچیده برای دیپلماتها به شمار می رفته است ، اما حالا ارتباطات دارد این توان و اراده را بسیار آسان اندازه می گیرد . به نظر می رسد ما وارد مرحله ای شده ایم كه دوره انطباق وضعیت فراملی ارتباطات بر روابط بین المللی است . مرحله ظهور دیپلماسی نوین.

هارولد نیكلسون ، دیپلمات وزارت خارجه بریتانیا، با مهارت، مقایسه ای تطبیقی از دیپلماسی قدیم و نوین ارائه می كند كه می تواند بیانگر تغییرات امروزی دیپلماسی باشد. طبق نظرات نیكلسون، مشخصات دیپلماسی قدیم عبارت بود از پنهانكاری، غیردموكراتیك، روابط دوجانبه، عمل گرا و وضعیتی كه توسط عده كمی از دولتهای بزرگ اجرا و هدایت می شد. اما دیپلماسی نوین درست عكس آن با مشخصاتی چون: آشكار بودن؛ دموكراتیك، چندجانبه، اصول گرا و با مشاركت دولتهای بسیاری ( اعم از دول كوچك ) انجام می گیرد. دیپلماسی نوین اشاره به مردم دارد نه دولتها؛ تاكتیكهای دیپلماسی نوین احترام بیشتر به مردم است تا دولتها.

●رسانه های نوین؛ نهادهای خصوصی دیپلماتیك

بپذیریم كه رسانه ها، نحوه هدایت سیاست خارجی را تغییر داده اند و اكنون قدرت جهانی یك كشور در توان و استعداد دیپلماسی رسانه ای آن در ایجاد هویت ملی و ارائه تصویر مكمل بین المللی آن نهفته است. دیپلماسی دیگر، پدیده اتاق های دربسته نیست، پدیده ای آشكار است پدیده ای رسانه ای كه هر چه پویاتر باشد، سیاست خارجی را پویاتر خواهد ساخت و این كه در جهان امروز، بدون درك عمیق از نقش مهم وسایل مدرن ارتباطی ناممكن خواهد بود.

رسانه ها در همكاریهای فراملی و غیر حكومتی، نقش های مهمی را عهده دار و به اجرا می گذارند. بسیاری از رسانه های جهانی قدرت نرم خود را دارا خواهند بود تا از طریق آن شهروندان را برای ایجاد ائتلافهایی كه محدودیت های ملی را شامل نمی شود، جذب كنند.

هم اكنون با توجه به رشد ابزارهای مدرن ارتباطی، مأموریت وزارت خارجه و وزارت دفاع عمدتاً بر دوش لشكر رسانه ها قرار داده شده است. راس پرو، كاندیدای ریاست جمهوری آمریكا در سال ۱۹۹۲ می گوید: «سفارتخانه ها یادگار ایام كشتی های بادبانی هستند. در آن زمان كه از ارتباطات جهانی خبری نبود، سفیر هر كشور به نمایندگی از كشور خود سخن می گفت. ولی اكنون، با توجه به ارتباطات آنی در تمام نقاط جهان، سفیر نقشی عمدتاً اجتماعی بر عهده دارد. در واقع سران و وزیران كشورها به طور علنی یا محرمانه، به طور مستقیم با همتای خویش مذاكره می كنند. مذاكرات آنان عمدتاً از طریق دیدارها و ملاقات های رسمی و غیر رسمی و نیز از طریق ارتباطات گروهی و بین فردی انجام می گیرد.» به این ترتیب نقش سیاست های آشكار مهم تر از سیاست های پنهان شده است. به دیگر سخن، دیپلماسی امروز صرفاً در اتاق های دربسته شكل نمی گیرد، بخش بزرگ تری از آن هم پشت پنجره و در سطح آشكار عمومی نقش می بندد، در برابر چشم دیگران و به كمك تكنولوژی های نوین ارتباطی و رسانه ها.

در واقع این موضوع خود مهمترین چالش دستگاههای دیپلماسی و سیاست خارجی كشورها در جامعه شبكه ای امروز این است كه گسترش اطلاعات از طریق فناوریهای نوین ارتباطات و رسانه های نوین، روابط بین دولتها در عرصه منطقه ای، بین المللی و جهانی را كه پیشتر توسط دیپلماتها انجام می گرفت را به روابطی چند جانبه تبدیل كرده است كه در آن بیشترین تلاش دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی برقراری روابط با ملتها آن هم از طریق رسانه ها و در فضای مجازی حاصل از به كارگیری آنها است. به طوری كه كاركنان رسانه ها و بازیگران غیردولتی بانفوذ به افشاگری می پردازند و با انگیزه جلب افكار عمومی به دخالت در مسایل می پردازند. این روندها موجب شده است كه گفتگو و مذاكره با مقامات برای سفیران بسیار دشوار شود. زیرا آنان باید با بازیگران زیاد و در عین حال گوناگونی درگیر شوند و اطلاعات گوناگونی كسب نمایند، آن هم در شرایطی كه شاهد تبدیل بازیگران فراوان به بازیگرانی محدودتر اما هشیارتر، مانند سازمانهای غیردولتی از جمله خود رسانه ها هستیم كه با برخورداری از توانایی اتخاذ روشهای سازمان یافته و جمعی، نظم دیپلماتها را در تمام جهان دستخوش تحول كرده اند.

اینست كه با زاویه دید گذشته نمی توان به دنیای دیپلماتیك امروز نگریست. به دنیایی كه دیپلماسی آن با یك كلیك، ظرف چندثانیه با سرعت وارد اتاق ما می شود. شاید فردا همه به تصویرهای دیپلماتیك رسانه های جهان بسنده كنند. مگر در حال حاضر دیپلماتها جهان را از ویترین رسانه های جهانی تماشا نمی كنند؟

دكتر رها خرازی*دكتر رها خرازی آذر استاد دانشگاه و رئیس انستیتو مطالعات استراتژیك و بین المللی رسانه ها (Strategic and International Studies Institute for Media) است.