حمام ایرانی، کانون ارتباطات

حمام‌های تاریخی ایران که در گوشه و کنار شهرهای کهن به چشم می‌آیند، چیزی فراتر از جای شست‌وشو هستند و می‌توان برایشان کارکردهای اجتماعی و ارتباطی زیادی را در نظر گرفت. حمام‌ها …

حمام‌های تاریخی ایران که در گوشه و کنار شهرهای کهن به چشم می‌آیند، چیزی فراتر از جای شست‌وشو هستند و می‌توان برایشان کارکردهای اجتماعی و ارتباطی زیادی را در نظر گرفت. حمام‌ها جایگاه ارتباطات درون محله‌ای و موجب همبستگی مردمان محلات با یکدیگر بودند؛ خصوصاً که نداشتن لباس در حمام، می‌توانست سبب ساز ارتباطی خالی از تکلف شود.

یک آمار قدیمی از تهران با عنوان «تعیین و ثبت ابنیه محاط خندق شهر دارالخلافه باهره» که فردی به نام اخضرعلی شاه در فاصله سال‌های ۱۲۷۸ تا ۱۲۸۱ خورشیدی فراهم آورده، نشان می‌دهد که برای نمونه، محله چالمیدان تهران به عنوان متراکم‌ترین محله شهر از نظر کالبدی و جمعیتی تنها از وجود ۲۸ حمام بهره می‌برده، یعنی در ازای هر ۱۲۰ خانه تنها یک حمام وجود داشته است. این آمار خود به تنهایی گویای اهمیت ارتباطی و اجتماعی حمام‌ها در محلات است.

حمام‌هایی که در بازار وجود داشتند - با توجه به جایگاه بی‌بدیل بازار از نظر ارتباطی- فراتر از حمام‌های محلی بودند و دایره ارتباطی شان در سطح یک شهر تعریف می‌شد. حمام‌هایی که در نقاط مسافرپذیر واقع شده بودند (مثلاً نزدیک دروازه‌ها) از این هم فراتر می‌رفتند و اطلاعات شهرها و روستاهای دور و نزدیک درونشان مبادله می‌شد. از آنجا که شهرها به محله‌های اعیان نشین و فقیر نشین تقسیم می‌شدند، حمام‌های هرمحله، جایگاه رجوع گروه‌های اجتماعی متفاوت بود. اما گاه نیز وجود توأمان اعیان و فرودستان در یک محله موجب مواجهه آنها در حمام می‌شد. به همین سبب حمام‌ها از یک نظام طبقاتی برخوردار بودند که خصوصاً در سربینه حمام جلوه گر می‌شد و هر غرفه از سربینه را در اختیار یک گروه اجتماعی (اشراف، بازاریان، پیشه وران و... ) قرار می‌داد. ضمن آن که چگونگی برخورد عمله حمام با مشتریان تابع سلسله مراتب اجتماعی بود. کارکردهای ارتباطی و اجتماع حمام بسیار متنوع و شاید در نوع خود بی‌نظیر بود. حمام یک جایگاه تربیتی به شمار می‌آمد. در اینجا پدران و مادران برخی مسائل شرعی و اخلاقی را به فرزندان خود می‌آموختند. از این گذشته، حمام کارکردهای تفریحی نیز داشت و مثلاً در تمام مراحل مربوط به زندگی مشترک از «حمام دامادی» و «حنابندان» گرفته تا «حمام زایمان» حضوری پررنگ و توأم با جشن و سرور داشت. در روزهای قبل از اعیاد مهم مانند عید نوروز یا عید قربان، حضور جمعیت انبوهی در حمام یک اجتماع واقعی را در آن شکل می‌داد. موضوع مهم درباره حمام، چگونگی استفاده زنان و مردان از آن بود. کوشش می‌شد که حتی المقدور دو حمام جداگانه برای زنان و مردان ساخته شود که البته راهشان از یک کوچه نبود، اما آنها را طوری می‌ساختند که خزینه‌ها چسبیده به یکدیگر باشند و آبشان از یک جا گرم شود. حمام‌ها چه مردانه و زنانه دارای محیطی آزاد برای گفت و گو بودند و بدین ترتیب حمام رفتن را به عنوان عملی برای پاکیزگی با کارکردهای اجتماعی مهم توأم می‌ساختند.