صور اسرافیل, شیپور آزادی

معروف ترین و رادیكال ترین روزنامه صدر مشروطه را میرزا قاسم خان تبریزی با یاری بی دریغ میرزا جهانگیرخان شیرازی, نخستین شهید راه آزادی قلم و با همكاری علی اكبر دهخدا راه انداخت

معروف‌ترین و رادیكال‌ترین روزنامه صدر مشروطه را میرزا قاسم‌خان ‌تبریزی با یاری بی‌دریغ میرزا جهانگیرخان شیرازی،‌نخستین شهید راه آزادی قلم و با همكاری علی‌اكبر دهخدا راه انداخت.

این روزنامه كه به استناد همه كتاب‌ها، رسانه‌ها و پژوهش‌های تاریخی مشروطیت، نقش عمده‌ای در بیداری مردم و در جهت نفوذ اندیشه‌های دموكراتیك و ملی در میان ملت به پا خاسته آن دوران داشته است، صور اسرافیل نام دارد.

صوراسرافیل در دو زمینه، مبتكر بود: نخست از جنبه ارائه طنزی پرمایه و هشداردهنده در قالب نثری روان و ساده كه علی‌اكبر دهخدا نویسنده‌اش بود. دهخدا پس از عبیدزاكانی دومین طنزپردازی است كه دردها و نابسامانی‌ها را با شهامتی كم‌نظیر در چارچوب طنز گزنده و زهرآلود مطرح می‌‌ساخت.

دوم شیوه نگارش و ظرایف روزنامه‌نگاری است كه پیش از صوراسرافیل هیچ یك از روزنامه‌های فارسی زبان بر آن پایه منتشر نشده بود. روزنامه‌ای كه با شهامتی بی‌مانند به انتشار مقالات روشنگر و به گزینش اخبار می‌‌پرداخت و مفاسد جهود فكری و تحجر عقیدتی را برملا می‌‌كرد و گاه از زبان طنز لبخند زهرآگین بر لب خواننده می‌‌آورد.صور اسرافیل كه با شیپور خود می‌‌كوشید «هویت، مساوات و اخوت» را در كالبد جامعه استبدادزده و محروم ایران بدمد،‌ راه دستیابی به این اصول را مدام در لابه‌لای نوشته‌های جدی و شوخی خود مطرح می‌‌كرد.

صوراسرافیل كه شیفته كمال و ترقی ایران است دموكراسی را عامل بنیادی در رشد و توسعه و تحرك اجتماعی می‌‌شمرد و گستاخانه و با شهامتی درخور ستایش كلیه گروه‌ها و طبقات اجتماعی،‌حتی شاه را مورد خطاب قرار می‌‌داد و بی‌پروا می‌‌گفت: «فقط واگذاری انسان به خود او،‌برای پیروی طریق ترقی و یافتن راه كمال نفس كافی است.

شاها! خواهشی كه از هر رئیس روحانی و جسمانی بایدكرد این است كه بعد از این لازم نیست نه به زور چوب نه استدلال و نه تازیانه،‌طریقت كمال منتظره ما را به ما معرفی فرمایید.شما فقط اجازه بدهید كه ما در تمییز و تشخیص كمال خودمان به شخصه مختار باشیم و بعد از آن هم قدغن فرمایید كه هواخواهان ترقی‌طلب، ‌طریق و راه آن را به روی ما سد كنند».

نویسندگان صوراسرافیل به درستی و حقانیت راهی كه برگزیده بودند،‌ایمان داشتند.كندن و برانداختن ریشه خرافات،‌صبر و تسلیم به قضا و قدر،‌ترك دنیا و گوشه‌گیری و موهومات و تعصبات از وظایف عمده‌ای بود كه صوراسرافیل به عهده گرفته بود.

به بطالت،‌تنبلی و بی‌شعوری می‌‌تاخت و مردم ایران را بیدار،‌هوشیار،‌زنده و «آقا» می‌‌خواست نویسنده ثابت ستون ادبیات سیاسی این روزنامه میرزا علی اكبر دهخدا بود كه در سن ۲۸ سالگی از معروف‌ترین روزنامه‌نگاران عصر مشروطه ایران شد.مقالات او تحت عنوان «چرند و پرند» و به امضای دخو نمونه ادبیات ساده این دوره است. دخو در «چرند و پرند» از اوضاع سیاسی ایران و اقدامات مستبدانه محمدعلی شاه انتقاد می‌‌كرد و با طرز بسیار پسندیده و مطلوب ناله‌ها و شكوه‌های عامه مردم را به گوش روشنفكران و طبقه حاكم و اشراف آن دوره می‌‌رساند.

از این منظر صوراسرافیل و مخصوصا مقالات چرند و پرند را باید در تاریخ مطبوعات فكاهی سیاسی ایران پیش‌قدم و پیش‌آهنگ این روش ذكر كرد.فریدون آدمیت در كتاب «ایدئولوژی نهضت مشروطه» ضمن بررسی برخی مطالب روزنامه صوراسرافیل درباره دهخدا می‌‌نویسد:‌

نویسنده بینش اجتماعی دارد،‌با اصول سوسیالیسم آشناست،‌به متفكران سوسیال و مذكرات فرانسوی توجه دارد،‌درجهت تفكر عمومی و اصالت تاریخ معتقد است. «شورش» عمومی برزگران را از مسلمات قانونی می‌‌انگارد.مگر اینكه با اصلاحات ریشه‌دار «انقلابات شدنی» را ببندند؛ یعنی منطق انقلاب را در اصلاحات رادیكال متحقق گردانند. گریزی هم به عوارض اجتماعی فقر می‌‌زند و ریشه همه نابسامانی‌ها را در فلسفه فقر می‌‌جوید.

صوراسرافیل در عمر كوتاه خود پنج بار توقیف شد. این روزنامه كه برخلاف توقیف‌های پی‌درپی تا به توپ بستن مجلس پایدار ماند، بعد از آخرین توقیف در پنجم تیرماه ۱۲۸۷، ۹ شماره از آن در سوئیس توسط دهخدا منتشر شد و سپس برای همیشه تعطیل شد.

در جریان به توپ بسته شدن مجلس، میرزا جهانگیرخان شیرازی نیز با دیگر آزادیخواهان در باغ شاه كشته شد. او اولین شهید راه آزادی قلم بود.

یاسین وهابی

منابع:

۱- تاریخ سانسور مطبوعات در ایران، گوئل كهن

۲- ایدئولوژی نهضت مشروطه،‌فریدون آدمیت.

۳- سیر ارتباطات اجتماعی، مجید مولانا.