احسان به والدین در اولویت

در بیان ویژگی های اهل ایمان

یکی از اصول حاکم بر رفتار و منش اهل ایمان و تقوا، احسان و نیکوکاری است. خداوند در قرآن می‌فرماید: «الذین ینفقون فی السراء و الضراء و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس والله یحب المحسنین؛ (پرهیزکاران) کسانی هستند که در فراخی و تنگی انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از مردم درمی‌گذرند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد»(آل‌عمران/۱۳۴). اهل ایمان وجودشان سرشار از خدمت به مردم و احسان و نیکوکاری است. پیامبر اکرم (ص) در توصیف اهل ایمان می‌فرماید: «مؤمن نیکوکار و کم آزار است»(۱). از امیرالمؤمنین علی (ع) نیز روایت شده: «مؤمن به سوی نیکی‌ها شتابان است»(۲).

دین اسلام در اولویت‌بندی احسان و نیکی به دیگران، والدین را در اولویت نخست قرار داده و پس از آن خویشاوندان و در رتبه بعد احسان به سایر مردم را ذکر کرده است. خداوند سبحان در قرآن کریم می‌فرماید: «و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین …؛ از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید»(بقره/۸۳). علامه طباطبایی ذیل این آیه شریفه می‌فرماید: «خداوند در این آیه، به ترتیب اهمیت به مردم دستور داده نخست به والدین، سپس به خویشاوندان احسان کنند. در میان خویشاوندان نیز یتیمان را بر دیگران مقدم کرده و در آخر فقرا را بیان کرده است»(۳). در موارد متعددی (نظیر آیه فوق) نیز خداوند احسان به والدین را پس از پرستش خود بیان کرده که این گویای اهمیت احسان به والدین است. از سوی دیگر، خداوند به کرّات عقوق والدین را بعد از شرک به خداوند بیان کرده که نشان می‌دهد عقوق والدین از بزرگترین گناهان است.

در روایتی از امام صادق (ع) برخی از مهمترین مصادیق احسان به والدین بیان شده است. ابی‌ولاد می‌گوید: «از امام صادق (ع) در مورد این سخن خداوند عز و جل «و بالوالدین احسانا» سئوال کردم که احسان به والدین چیست؟ امام (ع) فرمودند: احسان این است که با آنها به خوبی رفتار کنی و پیش از آنکه چیزی را که مورد نیازشان است از تو بخواهند، برای آنان تهیه کنی، هر چند خود آنها بتوانند آن را تهیه کنند.

مگر خداوند نمی‌فرماید: «به مقام نیکوکاری نمی‌رسید تا اینکه از آنچه دوست دارید انفاق کنید؟» سپس امام (ع) فرمود: اما این سخن خداوند که «اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما؛ اگر یکی یا هر دوی آنها به سن پیری رسیدند، به آنان اف نگو و آنان را از خود مران»، مراد این است که اگر پدر و مادر موجب آزار و زحمت تو شدند به آنان اف مگو و اگر تو را زدند، آنان را از خود مران» و اینکه خداوند فرمود: «و قل لهما فولا کریما؛ به آنان سخنی نیکو بگو»، مراد این است که اگر تو را زدند، بگو خداوند شما را بیامرزد. این سخن در این مقام، سخن نیکوست. این سخت خداوند نیز که می‌فرماید «و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه؛ در برابر آنان متواضع باش و بال رحمت بر آنان بگشای» بدین معناست که جز با چشم رافت و مهربانی به آنان نگاه مکن و صدایت را بیش از صدای آنها بالا مبر و دستت را بالاتر از دست آنها بلند مکن و بر آنها مقدم مشو»(۴).

در برخی روایات، احسان به والدین بر جهاد نیز مقدم شده است. امام صادق (ع) می‌فرماید: «مردی خدمت پیامبر (ص) رسید و عرض کرد: ای رسول خدا، به جهاد در راه خدا علاقه و برای این کار نشاط دارم. پیامبر (ص) به او فرمود: در راه خدا جهاد کن. اگر کشته شوی، زنده‌ای و در نزد خداوند روزی می‌خوری و اگر (بیرون از میدان جنگ) بمیری مزد تو بر عهده خداوند است و اگر (سالم) برگردی، مانند روزی که متولد شدی، از گناهان پاک برگشته‌ای. آن مرد عرض کرد: ای رسول خدا (ص)، پدر و مادری دارم سالخورده که گمان دارند به من انس گرفته‌اند و دوست ندارند به جهاد بروم. پیامبر (ص) فرمود: نزد آنان بمان. سوگند به آن که جانم در دست اوست، انس گرفتن یک شبانه روز آنان با تو بهتر از یکسال جهاد در راه خداست»(۵)

پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) برای کسانی که به والدین خود نیکی می‌کردند، احترام ویژه‌ای قائل بودند. عمار بن حیان می‌گوید: «به امام صادق (ع) خبر دادم که پسرم اسماعیل به من نیکی می کند. امام فرمود: من او را دوست می‌داشتم و اکنون محبت من نسبت به او افزون شد». نقل شده است: «روزی خواهر رضاعی پیامبر (ص) نزد او آمد.

هنگامی که چشم پیامبر به او افتاد، شاد شد و بالاپوش خود را پهن کرد و او را بر آن نشاند و با او به گفتگو نشست. خواهر رضاعی پیامبر پس از مدتی برخاست و رفت و برادرش آمد. اما پیامبر با او مانند خواهرش رفتار نکرد. از ایشان پرسیدند: چرا با وی مانند خواهرش رفتار نکردی؟ حضرت فرمودند: زیرا خواهرش بیش از وی به والدینش احسان می‌کند»(۶).

پی‌نوشتها:

۱-بحارالانوار، ج ۶۴، ص ۳۱۰

۲-همان، ص ۳۶۵

۳-تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۲۱

۴-اصول کافی، ج۲، ص ۱۵۷

۵-همان، ص۱۶۱

۶-همان