محل تولد اتاق گریم

گریمورهای با سابقه, گریم را فرآیند متولد کردن هنرپیشه در نقش می دانند

گریم یک لغت فرانسوی است که سال ۱۷۷۵ میلادی سر زبان‌ها افتاد. در آن روزها گریم به معنای ادا، شکلک و ماسک بود و فقط برای تئاتر استفاده می‌شد. به کسی هم که گریم را انجام می‌داد، گریمور می‌گفتند.

با اختراع سینما و عکاسی این واژه به این هنر ـ صنعت‌ها راه پیدا کرد و در هنرهای نمایشی به بخش ظریفی از کار گفته می‌شد که بر پایه نقاشی و مجسمه‌سازی بنا شده است. در سال ۱۹۸۱ هم برای اولین بار بخش گریم به جوایز اسکار اضافه شد و ریک بکر برای فیلم «آمریکایی در لندن» برنده اولین جایزه اسکار در بخش گریم شد. حالا گریم عضو جدا نشدنی از سینما، تلویزیون، تئاتر و حتی عکاسی است؛ عضوی که تازه‌کارها آن را با نقاشی روی صورت بازیگر اشتباه می‌گیرند و کفر کهنه‌کارها را درمی‌آورند، اما گریم‌ها در هر کدام از بخش‌های تئاتر، سینما و تلویزیون با هم تفاوت دارد.

● گریم به وقت صحنه

«گریم با وجود مبنای مشترکی که در هنرهای نقاشی و مجسمه‌سازی دارد، اما شیوه اجرای آن به طور کلی به دو شکل تئاتری و سینمایی تقسیم می‌شود.» اینها را بهاره اسلامی می‌گوید. او در دانشگاه هنرهای نمایشی خوانده و حالا به عنوان طراح و دستیار در خیلی از پروژه‌های سینمایی و تئاتر کار کرده است. بهاره می‌گوید: گریم یک کار عملی است. مثلا در دانشگاه خیلی به ما می‌گویند گریم تئاتری معمولا به گریم‌های اغراق شده می‌گویند. اما تا وقتی بچه‌های رشته چهره‌پردازی خودشان وارد عمل نشوند، این اغراق را درک نمی‌کنند. بهاره که مدت‌هاست به عنوان گریمور تئاتر در پشت صحنه خیلی از تئاترها بوده، می‌گوید: این اغراق به این واقعیت برمی‌گردد که در تئاتر در بیشتر مواقع فاصله‌ای بین تماشاگران و بازیگران وجود دارد. این فاصله برای تماشاگر در ردیف‌های انتهایی سالن با ردیف‌های جلویی که آنها هم فاصله‌ای با بازیگران دارند بسیار متفاوت است. بنابراین لازم است گریم سنگین‌تر باشد تا میمیک چهره بازیگر و شخصیت او برای تماشاگران انتهایی سالن هم قابل رویت باشد.

بهاره تعریف می‌کند با این که این حرف‌ها را از استادش زیاد شنیده بود، اما بعد از انجام اولین کار حرفه‌ای‌اش، وقتی در ردیف آخر سالن نمایش نشسته و افتادن نور در صورت بازیگران را دیده است، تازه دوزاری‌اش افتاده که این حرف‌ها یعنی چه‌، چون نورپردازی در تئاتر، حتی در رئال‌ترین کارها هم واقعی نیست و این در نمایش چهره بازیگران بسیار موثر است و در گریم باید به این نکته هم توجه داشت. از همین روست که گریم در تئاتر وضعی بسیار متفاوت از سینما و تلویزیون پیدا می‌کند که حتی بسته به بزرگ یا کوچک بودن سالن تئاتر میزان این گریم هم کم و زیاد می‌شود. الناز یکی از تازه‌کارهای گریم است. او هم ادبیات نمایشی خوانده و بعد از گذراندن یک دوره آموزشی تصمیم گرفته به طور تخصصی گریم‌های تئاتر را انجام دهد. الناز می‌گوید: یکی از اشکال‌های بچه‌های این رشته این است که به طور تخصصی برای یادگیری گریم وقت نمی‌گذارند و چون فکر می‌کنند این یک کار تجربی است، پس هر پروژه‌ای را امتحان می‌کنند.

او معتقد است تازه‌کارها باید برای گریم در هر بخش، اول به شکل تخصصی وقت بگذارند. او می‌گوید: در تئاترهای کوچک، گریم به شکلی سبک‌تر و رقیق‌تر انجام می‌شود و در سالن‌های بزرگ‌تر گریم سنگین‌تر استفاده می‌شود. در ضمن بسته به میزان نور و رنگ موجود در صحنه و لباس بازیگران این میزان تغییر می‌کند. به نظر می‌رسد این تمام ریزه‌کاری‌ها درباره گریم تئاتری نیست و آنچنان که گفته می‌شود لازم است علاوه بر همه آنچه رفت، گریمور تئاتر موارد دیگری را هم در کارش لحاظ کند. به طور مثال باید در کارهای پرتحرک و با نوردهی بالا فکری به حال تعریق بازیگر در حین اجرا و زیر حرارت پروژکتورها بکند که ممکن است گریمش را به هم بریزد و چهره‌اش را دفرمه کند.

● گریم به وقت تجربه

اما با وجود این همه اغراقی که در گریم تئاتر اتفاق می‌افتد، در گریم سینما و تلویزیون خبری از این اغراق‌ها نیست. میهن میهن، یکی از گریمورهای معروف و مدرس دانشگاه می‌گوید: گریم تئاتر و سینما هر کدام دارای تکنیک، رنگ و شیوه کار خاص است و کلا با هم تفاوت دارند. در تئاتر، چهره برای دیدن از دور کار می‌شود و در سینما درست عکس آن است. چشم دوربین بسیار حساس است و کوچک‌ترین زائده بر چهره را ثبت می‌کند. اگر گریمور آشنایی به هر دو شیوه داشته باشد هر دو نوع گریم برای او آسان خواهد بود. او می‌گوید: قبل از این همه ما با عشق کار می‌کردیم ولی کم‌کم این هنر شکل تجاری پیدا کرد و همین مساله باعث شده به تئاتر و عوامل آن لطمه بزند. او معتقد است بچه‌هایی که می‌خواهند وارد این رشته شوند باید تا جایی که می‌توانند تجربه کسب کنند و اصلا نگاه تجاری به گریم نداشته باشد.

این طور که پیداست به دلیل نبودن رشته دانشگاهی در ایران برای گریم، گریمورهای تازه‌کار همه دانش خود را از تجربه به دست می‌آورند. یکی از راه‌های کسب این تجربه، گذراندن دوره آکادمیک هنرهای نمایشی یا گذراندن دوره‌های آزاد آموزشی است. گریم در دانشگاه نه به عنوان یک رشته که به عنوان چند واحد تحصیلی در رشته‌های سینما و تئاتر تدریس می‌شود. یادگیری این فن در خیلی از آموزشگاه‌ها هم به تحصیلات ویژه نیازی ندارد و برای همه علاقه‌مندان ممکن است. دانشجویان این رشته معتقدند در حال حاضر چه در دانشگاه‌ها و چه در آموزشگاه‌ها، کمتر مبنا را بر آموزش از طریق کتاب می‌گذارند و بیشتر علاقه‌مندان سراغ سی‌دی‌های موجود می‌روند که جای این کتاب‌ها را گرفته‌اند؛ چرا که این سی‌دی‌ها معمولا علاوه بر آموزش تئوریک، آموزش عملی را هم نشان می‌دهند و این نوع آموزش مشکلات زیادی به وجود آورده است.

بیژن محتشم، یکی از گریمورهای با سابقه سینما و تلویزیون می‌گوید: واحد گریم که روزگاری برای آن خیلی زحمت کشیده بودیم، امروز در بلاتکلیفی به سر می‌برد و نابسامان هدایت می‌شود و حتی در جشنواره‌های مختلف تئاتری از آن نامی نمی‌برند. به همین دلیل هم امیدواریم در آینده به این هنر توجه بیشتری شود. میهن میهن این نابسامانی را وخیم‌تر می‌داند و می‌گوید «امروزه با دیدن یک دوره کوتاه در یک آموزشگاه، گریمور و حتی طراح گریم می‌شوند یا به آسانی مجوز تاسیس آموزشگاه می‌گیرند. همین می​شود که در سریال​ها‌ غیر از کارهایی که استادان بزرگ گریم انجام داده‌اند، اسامی نه چندان آشنایی در تیتراژ به چشم می‌خورد که به عنوان طراح معرفی شده‌اند. به همین دلیل بیشتر گریم خانم‌ها آرایش است. از دختر ۱۶ ساله تا خانم ۶۰ یا ۷۰ ساله. متاسفانه اینها اطلاع ندارند رنگ سیاه و سفید رنگ‌های ممنوعه گریم دوربینی هستند. آرایش با گریم متفاوت است و با این طراحی‌های نادرست لطمه به رشته هنری گریم وارد می‌شود.

● گریم برای آموزش

علاوه بر گریمورها، هنرجویان گریم هم معتقدند آموزش آکادمیک یا همان چند واحد درسی، آنچنان که باید و شاید آنها را برای حضور در کار حرفه‌ای آماده نمی‌کند و اطلاعات کامل و دقیقی از شیوه‌های کار به آنها نمی‌دهد؛ بنابراین همه آنها نیاز دارند تعلیمات تکمیلی‌شان را یا با دستیاری در کنار بزرگان این فن یا از طریق شرکت در دوره‌های آزاد کامل کنند. به هر حال به هر شیوه، چه به صورت آکادمیک و چه از طریق کلاس‌های آموزشگاهی آزاد، علاقه‌مندان قبل از هر چیز با آناتومی، فرم شناسی، تقسیم‌بندی صورت، ساختمان سر و شناخت عضلات صورت، تکنیک سایه روشن، شخصیت‌سازی، شبیه‌سازی، رنگ‌شناسی، فرم‌سازی یا زمینه‌سازی، ماسک و تکه‌سازی، ریش و سبیل بافی و تاریخ هنر ایران و جهان آشنا می‌شوند تا بتوانند این اطلاعات پایه‌ای را برای نوع گریم و اجرای آن متناسب با شخصیت به کار گیرند. علاوه بر اینها، هنرجویان باید درس‌های پیشرفته‌تر و تکمیلی مثل شناخت انواع پوست، شناخت لوازم گریم، پاکسازی، متعادل‌سازی، کوچک و بزرگ کردن صورت و... را هم آموزش ببینند. این آموزش‌ها اینقدر مهم است که به گفته عبدالله اسکندری، یکی از بهترین گریمورهای تاریخ سینما و تلویزیون «چهره‌پردازی، احیای هنرپیشه در نقش اوست.

وقتی چهره هنرپیشه‌ای را گریم می‌کنم از او می‌خواهم در آینه نگاه کند و بتدریج، هماهنگ با تغییراتی که در چهره‌اش ظاهر می‌شود و نقشی که بازی می‌کند در درون هم دگرگون شود. چون هر وقت چهره‌ای که می‌آفرینم با شخصیتی که هنرمند خلق می‌کند، هماهنگ شود، تجدید حیات هنرمند در نقشش محقق خواهد شد.»

سحر البرزی