گذری ‪ ۷۸‬ساله از میدان تا فلكه

واژه میدان در اصل پارسی است ولی جمع عربی بسته و به آن میادین می گویند

شاید همان روز بود كه نیازش بیشتر از هر چیز در شهر احساس شد ، هجدهم خرداد، بعد از بازی ایران و بحرین یا بهتر بگویم بعداز پیروزی تیم ایران. همان روز بود كه مردم نمی‌دانستند برای ابراز شادمانی خود باید به كجا بروند و به همین دلیل بعد از اتمام بازی از ساعت ‪ ۹‬شب تا اوایل بامداد با خودروهای خوداتوبان‌ها را تسخیركردند و جوان‌ها برای بروز شادی خود راه را بر ماشین‌ها بستند و ترافیك سنگینی ایجاد كردند . حال در این میان اگر كسی مریض می‌شد و نیاز بود به سرعت به بیمارستان منتقل شود!! بار دیگری كه نیازش به شدت در شهر ملموس شد، زمان انتخابات بود ، همان روزهایی كه مبلغان كاندیداها می‌خواستند در وصف نامزد مورد نظر خود بحث و گفت‌وگو كنند. بعد از آن هم باز شاهد نیازش بودیم ، همان شبی كه جوانان تهرانی برای ابراز شادمانی از انتخاب رییس جمهوری جدید به خیابان‌ها آمدند و شب هنگام برای چندمین بار شلوغی عجیبی و ترافیك سنگین بر پایتخت حكم‌فرما شد. مردم‌و اصناف هراز چندی برای بیان خواسته‌ها و اعتراضات صنفی خودبه دلیل اینكه مكانی ویژه در نظر گرفته نشده و معروف نیست در خیابانها و مقابل سازمان‌ها و وزارت خانه‌ها تجمع می‌كنند و این روند مشكلاتی را برای همه در پی دارد و اینجاست كه باز گفته می‌شودای كاش مكانی بود و میدانی كه این قبیل تحركات اجتماعی در آنجا برگزار می‌شد. واژه " میدان " در اصل پارسی است ولی جمع عربی بسته و به آن میادین می‌گویند. این معنی واژه میدان از فرهنگ دهخدا است، با این تعریف در گذشته میدان به عرصه فراخ، پهن و بی‌عمارت گفته می‌شد. به همین دلیل میدان به مكان‌های بزرگ و سربازی نیز كه در آن چارپایان، سبزی و میوه، ذغال، كاه و امثال آن را می‌فروختند ، اطلاق می‌شد. این نوع میدان‌ها،میدان تجاری بودندو تا امروز نیز معمولا چنین مكان‌هایی نام میدان را به خود دارند، مانند میدان میوه‌وتره بار. سایر میادین كه عمدتا عبارت بودند از میادین حكومتی كه نهادهای حكومتی در اطراف آن مستقر بودند مانند میدان ارگ تهران‌یا نقش جهان اصفهان، میدان نظامی كه خاص تمرینات نظامی و ... بود مانند میدان توپخانه. میدان اصلی شهر نیز محل اصلی تجمع مردم بود ، فضاهای عمومی متعددی از مساجد، بازار، آب‌انبارهای بزرگ و نظایر اینهاپیرامون آن جمع‌شده‌بود، مانند سبزه میدان تهران یا قزوین. به گفته " صمد ذواشتیاق " ، یك شهرساز، در گذشته در ایران ، هر شهر یك میدان داشته كه عناصر موجود در آن متاثر از عناصر میادین یونان بود. وی معتقد است : در میادین ساخته‌شده در شهرهای یونان ، تالارشهر ( ثنا)، كلیسا (معبدبزرگ شهر)، بازار، آكادمی (باغ دانش ) نیز از عناصر یك میدان بوده كه در ایران نیز كاخ شاهی، مسجد و بازار از عناصر ساخته‌شده در اطراف میدان بوده كه در میدان نقش جهان اصفهان وجود این عناصر به خوبی به چشم می‌خورد. ذواشتیاق ادامه داد: غیر از میادین بزرگ شهر هر شهر چند " میدانچه" هم داشته كه معمولا بزرگان محل برای رفع مشكلات اهالی در آن جمع می‌شدند. وی كه طراح جامع شهر تهران است ، گفت: میدان، استفاده دیگری نیز داشته و آن زمانی بوده كه شهر گرفتار بلایی همچون آتش‌سوزی یا بیماری لاعلاجی همچون وبا می‌شد، مردم در میدان بزرگ شهر جمع می‌شدند تا بلا از شهر دفع شود. به گفته ذواشتیاق ، بعد از ورود اتومبیل به شهر ، میدان بافت و تاثیر خود را از دست داد ، بنابراین آنچه امروز در كشور ما به میدان مشهور است، میدان واقعی نیست، بلكه " فلكه " یعنی جایی كه دور آن می‌چرخند، است. یك معمار طراحی شهری ، معتقد است كه میدان دارای سه مفهوم علمی، غلط و میانه است. به مفهوم علمی، میدان فضای بیرونی‌همگانی است كه محل تجمع مردم و فعالیت آزاد است، انجام فعالیت‌هایی كه ماهیتاجمعی است‌و نمی‌توان زیر سقف انجام داد. با این تعریف میدان یك فضای شهری نیمه محصوری است كه باز بودن و عمومی بودن، ویژگی خاص آن است و زمانی كه محصوریت زیاد است به‌گونه‌ای كه استفاده كنندگان حس كنند یك فضای نیمه داخلی است و سقف ندارد، میدانچه یا"پالاز" نامیده می‌شود. بهترین معادل برای میدان شهری در زبان انگلیسی،" پلازا "است كه در زبان ایتالیایی "پیاتزا" و در اسپانیولی "پلاكا" گفته‌می‌شود و هر سه‌كلمه از واژه لاتین پلاتی مشتق شده‌اند. پلازا به عنوان فضای عمومی و سر باز تعریف شده كه كف آن را بیشتر مصالح سخت پوشانده و ورود اتومبیل به آن ممنوع است و عمدتا فضایی برای قدم زدن، رفع خستگی، نشستن و خوردن و آشامیدن و تماشای اطراف است. به عقیده " مصطفی بهزادفر" ، عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ، برخی تكیه‌ها یا حسینیه‌ها هم می‌توانند به عنوان میدانچه عمل كنند كه معروف‌ترین آنها در یزد است. وی ادامه داد : حسینیه‌هایی كه ساختمان ندارند، محوطه‌ای هستند كه دیوار داشته و محل برگزاری آیین‌های مذهبی بویژه آیین‌های عزاداری امام حسین (ع)و به‌طور خاص نخل گردانی هستند. بهزادفر تصریح كرد:در تهران هم محلاتی همچون سنگلج،محله كوچك درخونگاه، میدانچه‌های مختلفی را كه مظهر قنوات و استقرار مساجد هستند ، می‌توانیم ببینیم. این استاد دانشگاه افزود: برخی از میدان‌هادر مقیاس بزرگتری عمل می‌كنند كه در تهران میدان ارگ، توپخانه و سبزه میدان وجود داشته كه از توپخانه چیزی به غیر از بانك شاهی یا همان بانك تجارت در خیابان سپه باقی نمانده است یا میدان سبزه میدان كه توسط محسن‌خان وزیری كاربری خودرا از دست داد. این طراح شهری ، در مورد معنی غلط میدان ، گفت: در ایران بعد از حضور اتومبیل و طراحی راه‌ها برمبنای اتومبیل و قراردادن كانون‌هایی غالبا دایره شكل در محل تقاطع‌ها كه دور زدن وسائل نقلیه را تسریع‌می‌كنند میدان می‌گویند در حالی كه اصلاح صحیح آن فلكه است نه میدان كه‌به آن ‪ round about‬می‌گویند. به عقیده بهزادفر، چون فلكه یك فضای بیرونی است كه هم محل گشایش است و هم یك محصوریت محدود دارد ، حس میدان را به مردم می‌دهد كه البته غلط هم نیست، چون بخشی از فعالیت‌های عمومی در این مكان‌ها صورت می‌گیرد، مثل میدان فردوسی، انقلاب و امام حسین(ع). وی تاكید كرد: اما نباید فراموش كرد كه تمام محوطه یك میدان باید مورد استفاده قرار گیرد، ولی در فلكه تنها اتومبیل باید حركت كند و از لحاظ ارتباطی بخشی از حواشی آن محل تجمع و ارتباط جمعی است و می‌تواند تا حدودی نقش میدان را ایفا كند. به عقیده این معمار ، در كشور ما چون میدان و فضای جمعی وجود ندارد ، فلكه‌ها به صورت كاملا نارسا نقش میدان را هم ایفا می‌كنند. بهزادفرگفت : چنانچه در فلكه‌هایی كه فضای میانی آن جای كافی نداشته باشد،مثل میدان ونك، انقلاب،آزادی، سرپل تجریش، ولیعصر و هفت حوض،كه كانون زندگی جمعی مردم هم هستند ، این اتفاق به‌چشم دیده می‌شود. به گفته بهزادفر، بر اساس اطلاعات موجود ، محوطه میانی برخی میدان‌ها ، محل گپ زدن، خوابیدن، غذاخوردن و غیره است. گوشه‌های میدان هم هر كدام محل فعالیت‌های خاصی است، مثل محل تجمع كارگران ساختمانی. وی ادامه داد: اما، چون مركز آن به صورت فلكه است ، مشكل دارد و محوطه میانی میدان دایره‌ای است كه توزیع سفرها را در یك تقاطع مهندسی ترافیك به عهده دارد.

---