ایوب خان ـ داین

نمایشنامه نویسان دهه ۹۰

ایوب خان ‌ـ‌ داین متولد ۱۹۶۱ است که پدری پاکستانی و مادری انگلیسی دارد. او در منچستر انگلیس بزرگ شده است. بعد از ترک مدرسه مدتی به عنوان آرایشگر مشغول به کار شد و پس از آن به مدرسه درام رفت و با گرایش بازیگری شروع به فعالیت کرد. نمایشنامه «شرق، شرق است»، اولین نمایشنامه اوست که در ژانر کمدی است و برای اولین‌بار در رویال کورت لندن به صحنه رفت. از این نمایشنامه فیلمی هم در سال ۱۹۹۹ ساخته شد که نوشتن فیلمنامه آن نیز بر عهده ایوب خان- داین بود.

پس از موفقیت کم‌نظیر این نمایشنامه، خان ‌ـ‌ داین اندکی از حیطه بازیگری کنار کشید و به نوشتن روی آورد و امروز، تنها پس از یک دهه به یکی از مطرح‌ترین نمایشنامه‌نویسان انگلیسی ‌ـ‌ آسیایی در ژانر کمدی تبدیل شده است و از نویسندگان پرکار و سرشناس کمپانی رویال کورت است.

داستان نمایش «شرق، شرق است» داستانی خانوادگی است که در فضایی کمیک مسائل جدی را به نقد می‌کشد. خانواده‌ای پاکستانی که در دهه ۷۰ میلادی برای زندگی به انگلستان آمده‌اند. خانواده‌ای پرجمعیت - شش پسر و یک دختر - که از پدری پاکستانی و مادری انگلیسی به دنیا آمده‌اند. پدر خانواده صاحب یک اغذیه‌فروشی است و در آنجا با زن انگلیسی‌اش کار می‌کند. پدر این خانواده بیش از ۲۵ سال است که ساکن انگلستان است، ولی هنوز درگیر سنت‌ها و عقاید شرقی‌اش است. به‌رغم اینکه خودش با یک زن انگلیسی ازدواج کرده است، اما اصرار دارد که فرزندانش با هموطنان خود (پاکستانی‌ها) ازدواج کنند. او برای این کار حتی با مردی از هموطنانش صحبت کرده و قرار ازدواج دو پسر خود را با دخترهای او گذاشته است، در حالی‌که خودش و پسرهایش هنوز دختران مورد نظر را ندیده‌اند.

بچه‌ها با مادرشان رابطه بهتری دارند. پدر خانواده سعی می‌کند بر اساس دیدگاه خودش آنها را تربیت کند. دیدگاهی که ریشه در آداب و رسوم شرقی‌اش دارد.

خان ‌ـ‌ داین می‌گوید این نمایشنامه یک اتوبیوگرافی است. الگوی این نمایشنامه بر اساس خانواده پرجمعیت و دو فرهنگی او و حوادث زمان کودکی‌اش است که به نمایشنامه تبدیل شده‌اند. او در جایی گفته است که با نوشتن این نمایشنامه سعی داشته تا پدر خود و حس او در بزرگ کردن بچه‌هایش را در آن شرایط درک کند و به آن وضعیت خاص نزدیک شود.

هر چند این نمایشنامه اولین اثر ایوب خان ‌ـ‌ داین است، اما به لحاظ اهمیتش در تاریخ ادبیات نمایشی و تاثیر بر نمایشنامه‌های معاصر خود و نیز تاثیرش بر روند نویسندگی و دیگر آثار ایوب ‌ـ‌ داین از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. مضامین مختلف در آثار او را می‌توان در دو گروه کلی دسته‌بندی کرد: مضمامین اجتماعی و تاریخی.

● مضامین اجتماعی

خانواده‌های دو فرهنگی یکی از مضامین مورد علاقه ایوب خان- داین است. در نمایشنامه «شرق، شرق است» تفاوت‌هایی بین دو فرهنگ خانواده، باعث بروز مشکلات، درگیری‌ها و در نهایت دورافتادن اعضای خانواده از یکدیگر می‌شود. پدر خانواده با ایده‌آل نشان دادن پاکستان و فرهنگ پاکستانی به بچه‌هایش آنها را دچار سردرگمی و تمرد می‌کند. در ابتدا این تفاوت‌ها و تناقص‌ها باعث خنده و مضحکه دیگران است اما پایانی تلخ و زیر ساختی تراژیک دارد. پدر در عین اینکه خانواده‌اش را دوست دارد، اما به شدت دلتنگ و وابسته به کشورش است.

خان ‌ـ‌ داین در نمایشنامه‌هایش به تقابل بین عقاید فردی و عرصه‌های اجتماعی می‌پردازد. مثلا در نمایشنامه «شرق، شرق است» به موضوعاتی مانند: خانواده، تفاوت نسل‌ها، موقعیت زن در خانواده و اجتماع پرداخته است.

شخصیت‌های او سعی می‌کنند بین دو فرهنگی که در آن قرار دارند، تعادلی برقرار کنند، دو فرهنگی که به طور کامل متعلق به هیچ کدام نیستند. این نمایشنامه خطر از دست دادن هویت، سنت‌ها و ریشه‌ها را به مخاطب یادآوری می‌کند.

کلیت نمایشنامه بر مشکل دوفرهنگی بودن خانواده تاکید می‌کند و اینکه چطور دو فرهنگ کاملا متفاوت می‌توانند در کنار یکدیگر وجود داشته باشند و زندگی کنند.

یکی دیگر از مضامین مورد علاقه خان ‌ـ‌ داین پرداخت و رویکرد او به شخصیت «زن» است. هر چند تعداد زن‌ها در نمایشنامه‌های او نسبت به مردها به مراتب کمتر است. زن‌ها در آثار او خصوصیاتی بر خلاف اصول رایج فمینیستی دارند. آنان زنانی هستند که در عین اینکه وجودشان موثر و کارساز است، اما تحت نفوذ شدید مردها هستند. اما عجیب این است که این نکته تا به حال حساسیت منتقدان فمینیست را برنینگیخته است. او خودش معتقد است که ژانر آثارش (کمدی) مانع بروز این حساسیت‌ها شده است.

● مضامین تاریخی

حوادث نمایشنامه «شرق، شرق است» در سال ۱۹۷۱ اتفاق می‌افتد، زمانی که بنگلادش در تلاش برای دستیابی به استقلال خود از کشور پاکستان است. در مارس ۱۹۷۱ ارتش پاکستان علیه مردم شرق کشور خود دست به عملیات نظامی زد. بر همین اساس بود که مردم بنگالِ پاکستان یک جنگ داخلی را تجربه کردند و در مقابل برای استقلال خود دست به عمل زدند. این حادثه تاریخی در سرتاسر نمایش مورد بحث شخصیت اصلی نمایش (جورج) است.

حادثه تاریخی دیگر، مخالفت دولت انگلیس با مهاجران، بیکاری آنها و تصمیم دولت برای خروج آنها از کشور است که در سرتاسر نمایش بر روابط شخصیت‌ها و تصمیمات آنها سایه افکنده است. خان- داین به طنز اعتقاد دارد. او معتقد است که از طریق طنز می‌توان تماشاگر را به تئاتر کشاند و در زیر لایه‌های طنز موجود در اثر، حرف‌های جدی و مسائل مهم را مطرح کرد. اهمیت او در تئاتر انگلیس به این دلیل است که او نوشتن نمایشنامه را با دانش زبانی بسیار کم خود شروع کرد و به‌رغم تعداد محدود آثارش، به دلیل تمرکز بر یک ژانر و دقیق شدن در آن و با استفاده از شوخ طبعی شرقی‌اش اکنون راه تازه‌ای را در تئاتر کمیک معاصر انگلیس گشوده است. با اجرای آثار ایوب- داین در آمریکا، ایرلند، ژاپن و همچنین فعالیتش در حوزه فیلمنامه‌نویسی، او اکنون به یک چهره جهانی تبدیل شده است.

▪ برخی از مهم‌ترین آثار اجرا شده در سال ۱۹۹۶

۱) نیک گروسو: عاشق (معشوق)

۲) سارا کین: عشق فدرا

۳) هوارد کوردر: استعداد

۴) ایوب خان ‌ـ‌ داین: شرق، شرق است

۵) مایک ماهونی: فخرفروشی

۶) مارتین مک دوناف: ملکه زیبایی لنین

۷) یاسمینا رضا: هنر

۸) مارک راونهیل: خریدن

سکینه عرب نژاد