استفاده و سوء استفاده از ضریب تاثیر مجلات

ارزیابی های کیفی ارزش علمی مجلات و مقالات بطور گسترده برای ارزیابی و مقایسه پژوهشگران و موسسات مورد استفاده قرار می گیرد

● مقدمه:

ارزیابی های کیفی ارزش علمی مجلات و مقالات بطور گسترده برای ارزیابی و مقایسه پژوهشگران و موسسات مورد استفاده قرار می گیرد.رایجترین مقیاسی که مورد استفاده قرار می گیرد ضریب تاثیر دو ساله است که منعکس کننده تعداد دفعاتی است که هر مقاله در یک مجله در دو سال گذشته مورد استناد واقع شده است.استفاده از این معیار با محدو دیت هائی همراه است ،ضریب تاثیر نشان دهنده کیفیت مجله است نه کیفیت مقالات و در طول زمان نیز تغییر می کند و همچنین رابطه ضعیفی با اعتبار درک شده از آن دارد.مقایسه ساده ضریب تاثیر در تخصصهای مختلف گمراه کننده است. ضریب تاثیر مجلات مروری[۱] اغلب نسبت به مجلاتی که ارائه دهنده داده های اصلی هستند بیشتر است.مولفین مقالات و سردبیران مجلات می توانند ضریب تاثیر مجله را دستکاری کنند. با این وجود و بر خلاف تمامی نکات ذکر شده در حال حاضر ضریب تاثیر ساده ترین و مناسب ترین ابزار مقایسه خروجی[۲] مجلات است که بطور وسیعی مورد استفاده قرار گرفته و استفاده از آن توصیه می شود.همانند تمامی معیارها و مقیاسهای اندازه گیری دیگر استفاده از ضریب تاثیر برای تفسیر و تجزیه و تحلیل هر نوع داده ای باید با آگاهی و دقت همراه باشد.

اغلب مردم پرنده ای به نام اردک را می شناسند اما تعداد اندکی توانائی توصیف و ارائه تعریفی برای آن هستند.در مورد کیفیت علمی و کیفیت کلنیکی نیز وضعیت یکسان است.بیان کمی معیارهای کیفی مانند ارزش علمی بسیار دشوار است.هنگامی که یک معیار اندازه گیری توسعه پیدا نمود و استفاده از آن رواج پیدا کرد درحقیقت حیات تازه ای گرفته است.وقتی که شما نموداری در دست دارید که مثلا نشان دهنده ارزش علمی است می توانید آن را برای مقاصد گوناگون مانند رتبه بندی تولیدات افراد،کشورها و موسسات و همچنین ارزیابی به صرفه بودن یا نبودن بورسهای تحقیقاتی مورد استفاده قرار دهید.همچنین می توانید از آن برای استنطاج نتایج نادرست سوء استفاده کنید.استفاده از آمار برای نمودارها آسان است اما نتایج حاصله از آن ممکن است گمراه کننده و یا حتی بلا استفاده باشد.هر گزینه ای که انتخاب شود باید توجه نمود که در حال حاضر ضریب تاثیر حکم پول رایج برای اندازه گیری ارزش علمی است.در نتیجه درک صحیح نفاط قوت و همچنین محدودیتهای آن برای کسانی که در کار انتشار مقالات هستند و همچنین کسانی که از این معیار بعنوان شاخص جایگزین کیفیت استفاده می کنند از اهمیت ویژه ای برخورداراست.

● ضریب تاثیر چیست؟

ضریب تاثیر مجلات مبتنی بر اطلاعات استخراج شده از نمایه های استنادی است .رایج ترین نمایه ای که مورد استفاده قرار می گیرد نمایه استنادی علوم[۳] است که توسط موسسه انتشارات علمی[۴] ایجاد و از سال ۱۹۶۳ منتشر می شود.کلیه مقالات اصلی ،نکات تکنیکی و فنی و مرورها (به غیر از نامه به سردبیر و چکیده ها)که در مجموعه ای از مجلات هسته منتشر می شوند پویش شده [۵] و تمامی انتشاراتی که بعنوان مرجع به آنها استناد شده است ثبت می شوند.فرض بر این است که معیار سنجش اهمیت یک مقاله تعداد دفعاتی است که آن مقاله در یک دوره زمانی بخصوص مورد استناد قرار گرفته است.اگرچه امکان تعیین ضریب تاثیر هریک از مقالات وجود دارد اما معمولا به علت مشکلات پشتیبانی معیارهای دیگری به کار گرفته می شوند.رایج ترین معیار سنجش ،ضریب تاثیر مجلا ت است که نرخ استناد به مقالات در یک مجله را ارزیابی می کند نه ضریب تاثیر یک مقاله را.ضریب تاثیر را می توان برای هر دوره زمانی محاسبه کرد اما معمولا دوره زمانی دو ساله رایج است.بنابراین وقتی می گوییم ضریب تاثیر یک مجله در سال ۱۹۹۹ برابر با ۱۰ است یعنی به مقالات منتشر شده از این مجله در سالهای ۱۹۹۷ و ۱۹۹۸ ده مرتبه استناد شده است.

● عوامل تاثیر گذار بر ضریب تاثیر مجله:

هسته ای از مجلات علوم زیست پزشکی انتخاب شده وجود دارند که هر ساله منتشر می شوند.آنها بصورت تجاری در دسترس هستند با این حال بسیاری از دانشگاهها قادر به تامین آنها می باشند.بررسی گسترده ضریب تاثیر مجلات برخی ویژگیهای منسجم را نشان می دهد:

۱) مجلات علمی از نظر رتبه بندی از مجلات کلینیکی بالاتر هستند.

۲) مجلات انگلیسی زبان نسبت به مجلاتی با سایر زبانها نمره بالاتری دارند.

۳) ضریب تاثیر مجلات امریکائی از مجلات اروپائی بیشتر است.

۴) مجلاتی که مقالات مروری را منتشر می کنند نسبت به مجلاتی که حاوی مقالات اصلی[۶] هستند از ضریب تاثیر بیشتری برخوردار هستند.

۵) نمره مقالات مروری نسبت به مقالاتی که خود به آنها استناد می کنند بیشتر است.

۶) مجلات بسیار معتبر در تخصصهای مختلف علمی ممکن است ضرایب تاثیر بسیار متفاوت داشته باشند.

۷) نمره مقالات روش شناختی[۷] از مقالاتی که فقط داده های جدید را ارائه می کنند بیشتر است.

۸) دسترسی آزاد الکترونیکی به مجلات ضریب تاثیر آنها را افزایش می دهد.

● محدودیتهای ضریب تاثیر بعنوان شاخص اعتبار علمی:

در استفاده از ضریب تاثیر مجلات چندین محدودیت وجود دارد که هر دو دسته مخالفان و موافقان استفاده از ضریب تاثیر بر آنها اذعان دارند موارد ذیل نباید هنگام بررسی و تجزیه و تحلیل ضریب تاثیر فراموش شوند:

▪ ضریب تاثیر منعکس کننده وضعیت مجلات است نه مقالات.فرض این نکته که تمامی مقالات موجود در یک مجله از کیفیت مشابهی برخوردار هستند بسیار اشتباه است.در حقیقت توزیع ضریب تاثیر مقالات در مجلات بسیار متغیر است .بعنوان مثال یک گزارش موردی[۸]که اهمیت آن ممکن است بیشتر از یک مشاهده بالینی نباشد امکان دارد از نظر ضریب تاثیر با یک مطالعه درمانی[۹] عمده و یک مطالعه مروری که ممکن است شامل اطلاعات جدیدنباشد بعنوان بخشی از یک اثر دارای ضریب تاثیر مشابهی خواهند شد.تالیف یک مقاله مروری منعکس کننده تجربه و موقعیت مولف است اما این نمی تواند با یک ابداع جدید علمی مقایسه گردد.

▪ نمره محض و رتبه ضریب تاثیر مجلات در طول زمان تغییر می کند.در اینخصوص مناقشه ای وجود دارد مبنی بر اینکه در یک رشته موضوعی خاص رتبه مجلات نسبت به نمره محض بهتر منعکس کننده کیفیت مجلات است.

▪ تغییر در موضوعات بالینی ممکن است ضریب تاثیر را تحت تاثیر قرار دهد.مثلا رابطه بین هلیکو باکتر پیلوری[۱۰] و زخم اثنی عشر[۱۱] و تاثیر آن بر درمان رقم ضریب تاثیر مجلات رشته داخلی –گوارش[۱۲] را افزایش خواهد داد.

▪ ضریب تاثیر چیزی در باره مشکل بودن فرایند مطالعات مروری محض بازگو نمی کند.

▪ سردبیر مجله که عملکرد وی با توجه به تغییرات ضریب تاثیر مجله مورد قضاوت قرار می گیرد ممکن است با توجه به نرخ استناد به مقالات ارسال شده نسبت به پذیرش و انتشار آنها اقدام نماید.

▪ امکان دستکاری ضریب تاثیر توسط مولفین و سردبیران دستکاری شود.آنطور که مشاهده شده است استناد به خود بر افزایش ضریب تاثیر مجله موثر است.همچنین راههای دیگری برای افزایش ضریب تاثیر مجلات وجود دارد مثلا مرورهای کوچک[۱۳]، می تواند استنادهای زیادی را فراهم کند وهمچنین نامه های پژوهشی[۱۴] و چکیده ها را می توان بعنوان صورت کسر به حساب آورد.بعنوان مثال اگر چکیده های منتشر شده در مجله FASEB Journal را که در سال ۱۹۸۸ بعنوان عناصر غیر منبع دسته بندی شده بودند برای محاسبه ضریب تاثیر آن مجله به حساب آورده شود ضریب تاثیر آن در که سال ۱۹۸۸ برابر با ۲۴/۰ بود درسال ۱۹۸۹ به ۳/۱۸ ارتقاء یافت.البته باید توجه نمود که نامه ارسال شده در باره بیماری وبای غیر o۱[۱۵] به مجله Lancet یک استناد کلاسیک است.

▪ استفاده فزاینده از موتورهای جستجوی علوم پزشکی با کیفت بسیار بالا (مانند پاب مد[۱۶] و اوید[۱۷])به این معنی است که پژوهشگران به اطلاعات بسیار زیادی دسترسی دارند.که این لزوما به این معنی نیست که منابع مناسب(مانند مشاهدات اولیه بالینی و اثبات یک مفهوم علمی) مورد استناد قرار خواهند گرفت .در هر صورت دسترسی بیشتر به مجله ضریب تاثیر آن را افزایش خواهد داد.(زیرا شانس استناد به مقالات آن توسط پژوهشگرانبیشتر می شود.)

▪ مقاله ای که ابتدا نادیده گرفته شده است ممکن است بعدا مورد استناد قرار گیرد و به مقدار بسیار ناچیز بر اعتبار مجله بیافزاید.

▪ شیوه های استناد با یکدیگر مغایر ت دارند.مقالات علمی بیشتر به مقالات علمی استناد می کنند در حالیکه مقالات بالینی به هر دو نوع مقالات علمی و بالینی استناد می نمایند(که این سبب افزایش ضریب تاثیر مجلات علمی می گردد) و این در حالی است که ضریب تاثیر مجلات علمی با مجلات بالینی با یکدیگر مقایسه می شود.

▪ دوره زمانی دو ساله برای محاسبه ضریب تاثیر مجلات امری دلخواهی است و مبتنی بر پایه ای قوی از اطلاعات انتشار نمی باشد و بندرت مولفین از این قضیه آگاه هستند.

بطور کلی زنجیره ای از عوامل تاثیر گذار تقریبا منعکس کننده موقعیت علمی یک مجله هستند.مثلا مجله Nature (با ضریب تاثیر۸/۲۵) به نظر می رسد از نظر علمی بسیار بهتر از مجله Gastroenterology (با ضریب تاثیر۲/۱۲ )باشدتمایز قائل شدن بین موقعیت علمی و کیفیت علمی مجلات برای تاکید بر این نکته است که اگر چه مردم این مفاهیم را درک می کنند اما تعریف آنها و کمی کردن آنها کاری بسیار دشوار است.آیا می توان فرض کرد که مجله Nature Medicine (با ضریب تاثیر ۹/۲۷) از مجله Nature (با ضریب تاثیر ۸/۲۵) بهتر است؟بنابراین ضریب تاثیر بطور کامل منعکس کننده کیفیت درک شده یک مجله نمی باشد.فوستر[۱۸] یافته هایی را گزارش نموده است که مربوط به سئوالی است که از ۵۰ دانشمند موسسه ملی بهداشت[۱۹] در خصوص رتبه بندی معتبرترین مجلات علمی و بالینی است .ترتیب مجلات علمی به اینصورت بود:

▪ Science

▪ Nature

▪ Cell

▪ Proceedings of the National Academy of Sciences

▪ Journal of Biological Chemistry

▪ Journal of Clinical Biology

▪ Biochemistry

و عمده ترین مجلات بالینی به اینصورت رتبه بندی شده بودند:

▪ New England Journal Of Medicine

▪ Journal of Clinical Investigation

▪ The Lancet

▪ Journal of the American Medical Association

▪ Annals of Internal Medicine

▪ British Medical Journal.

در زمان انجام مطالعه ضریب تاثیر مجلات علمی به ترتیب عبارت بود از:۱۰-۸-۳-۳۷-۶۷-۳۵-۱۱۱ و برای مجلات بالینی این ضرایب به ترتیب عبارت بود از:۵-۴۹-۱۶-۹۷-۳۸-۱۶۸.نتایج متضادی می توان از این گزارش استنباط کرد.چه کسی می توان بگوید کدام گروه از مجلات بهتر موقعیت علمی را منعکس می کنند؟

علاوه بر اینها ،وقتی که مقایسه ای بین مجلات انجام می گیرد .تفسیرهای اضافی موجب نتایج غیر مرتبط می شود. مثلاً آیا مجله New England Journal of Medicine با ضریب تاثیر ۵/۲۹ از مجله Nature یا ضریب تاثیر ۸/۲۵ بهتر است؟بطور آشکار انجام مقایسه خام بین این دو اعتبار ندارد.زیرا هر دو مجله در مورد مقالات مشابه رقابت نمی کنند. در رشته گوارش و Hepatology آیا مجله Gastroenterology با ضریب تاثیر ۲/۱۲ دو برابر بهتر از مجله Gut با ضریب تاثیر ۴/۵ است.و آیا این بدین معناست که یک مقاله یک گزارش موردی در مجله Gastroenterology دارای ارزش دو برابر نسبت به یک مطالعه تصادفی در مجله Hepatology با ضریب تاثیر ۸/۳ است .

مقایسه بین مجلات تخصص های محتلف منتهی به نتایج بسیار غیر منطقی و بی ربط می شود.ضریب تاثیر مجله Gastroenterology ( بالاترین ضریب تاثیر مجلات در رشته گوارش و هپاتولوژی برابر ۲/۱۲ ) با بالاترین ضریب تاثیر در رشته پزشکی سالمندان و پیری (مجله Neurobiology Ageing با ضریب تاثیر ۲/۴ ) مقایسه می گردد یا با رشته پرستاری (مجلهNursing Research با ضریب ۱/۱ ).از ۴۳ مجله رشته پرستاری مورد بررسی تنها ۳ مجله دارای ضریب تاثیر بیشتر از ۱ هستند .این را با مجلات Gastroenterology مقایسه کنید که از ۴۵ مجله ۳۰ مجله آن دارای ضریب تاثیر بیشتر از ۱ می باشند.آیا این بدان معنی است که وضعیت پزوهش در گوارش بهتر از پزشکی سالمندان است.ویا اینکه وضعیت پژوهش در پرستاری ناامید کننده است. ممکن است این گونه باشد اما ضریب تاثیر نمی تواند آن را ثابت یا رد کند.مقالات بسیار با کیفیت پرستاری ممکن است در ادبیات عمومی منتشر گردد مانند (New England Journal of Medicine) و نه در مجلات تخصصی و یا ممکن است مقالات پرستاری استنادهای فراوانی بکار نبرند.

در مجموع مقالاتی که دارای پشتوانه مالی هستند و مرور و بررسی بر روی آنها صورت می گیرد دارای ضریب تاثیر بالاتری نسبت به مقالاتی هستند که این پشتوانه را ندارند. آیا این بدان معنی است که این فرایند بسیار پر مشقت و گران قیمت بوسیله آن افراد خیر و نیکوکار توجیه شده است؟ یا فقط این افراد در فکر ارضای خود هستند.البته این واقعیت که ضریب تاثیر برای ارزیابی کیفیت خروجی بکار برده می شود.الگوی ارسال مقالات توسط نویسند گان به مجلات را تحریف می کند.بطوریکه نویسندگان سعی می کنند مقالات خود را به مجلاتی ارسال کنند که دارای ضریب تاثیر بیشتری نسبت به مجلاتی باشد که مخاطبین آن مقالات هستند.

با این حال این محدودیتها نباید از اعتبار ضریب تاثیر بکاهد.این معیار عینی است و کمتر قابلیت دستگاری دارد ودر بیشتر موارد از تجربه و شهود تبعیت می کند.یکی از دلایل استفاده از ضریب تاثیر این است که در حال حاضر بهترین معیار موجود ارزیابی است.ودلیل دیگر اینکه چون ضریب تاثیر به کیفیت مجلات توجه می کنداین سبب تشویق نویسندگان می شود که خروجی خود را بر کیفیت بالا متمرکز کنند نه بر تعداد بالا ی مقالات.نویسندگان نیازمند هستند که پیام خود را به مخاطبین خود برسانند و آنها به دنبال بهترین رسانه و محمل هستند. دیگران می کوشند بر کم و کاستی فایق آیند بعنوان مثال با این فرض که کیفیت یک مجله تخصصی مشابه و با سازگار کردن این که انحراف در ضریب تاثیر ممکن است بر تعداد استنادهای یک مقاله موثر باشد.(مثالا تعداد مجلات و مقالات منتشر شده در آن رشته یا موضوع علمی یا بالینی جاری ).با این حال این روشها خود شامل محدودیتهایی هستند.

ضریب تاثیر برای ایجاد مقایسه عینی بین مجلات ساخته شده است و با وجود این محدودیتها باز هم خوب و مطلوب عمل می کنند همانند تمامی معیارهای دیگر گذر از سنجش های کیفی به کمی به نتایج نادرست می انجامد. اگر کسانی که ضریب تاثیر را بکار می برند نقاط قوت و ضعف آن را بدانند و به تفسیرهای نادرست اطلاعات در تجزیه و تحلیل های خود مبادرت نکنند مشکلی بوجود نخواهد آمد، هنگامی که از اطلاعات سوء استفاده گردد اشتباه اجتناب ناپذیذ است.

جیمز نوبرگر و کریستوفر کانسل (James Neuberger and Christopher Counsell)

ترجمه: مسعود رسول آبادی

کارشناس ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی کردستان

پانوشتها:

[۱] Review Journals

[۲] Out put

[۳] ُُُScience Citation Index

[۴] ISI

[۵] Scan

[۶] Original Articles

[۷] Methodological Papers

[۸] Case Report

[۹] Therapeutic Study

[۱۰] Helicobacter pylori

[۱۱] Duodenal Ulcer

[۱۲] Gastroenterology

[۱۳] Mini-reviews

[۱۴] Research letters

[۱۵] Non-O۱ Cholera

[۱۶] pubMed

[۱۷] Ovid

[۱۸] Foster

[۱۹] National Institute of Health

[۱]این مقاتله ترجمه ای است از:

Neuberger, James and Counsell, Christopher (۲۰۰۲). European Journal of Gastroenterology & Hepatology ۲۰۰۲,۱۴:۲۰۹-۲۱۱

http://www.eurojgh.com