مسائل فراغتی زنان خانه دار

جمیله عقیلی، فاطمه انبارلوئی

مقدمه
 به اعتقاد جامعه شناسان فراغت تجربه ای است که فرد هنگام رهایی از الزامات کار روزانه بر اساس تمایلات و رهیافتهای شخصی و مشارکت داوطلبانه متناسب با نیاز و ذوق خود انتخاب می کند تا جسم ، فکر و شخصیت او رشد و پرورش یابد .
 گذران اوقات فراغت به شکل هدفمند ،‌اصولی و برنامه ریزی شده از ضروریات زندگی امروزی انسان است و دگرگونی جوامع بشری ، توجه به چگونگی بهره گیری از اوقات فراغت را از اهمیت بسزایی برخوردار کرده است .
 اگر چه همواره بیشتر توجهات به اوقات فراغت کودکان و نوجوانان بوده است، اما در این میان اوقات فراغت زنان خانه دار مسأله ای مهم و در خور توجه است . زنان پایه های اصلی شکل گیری یک خانواده سالم هستند و نقش انکار ناپذیر در حفظ سلامت روان بقیه افراد خانواده را دارند . از این نظر بسیاری از زنان خانه دار خارج از مشغله های روزانه و کار بیرون از خانه ، یا فراغتی محدود، اندک و تکه تکه دارند یا فراغت دارند اما آن را در تنهایی بدون داشتن برنامه ای از پیش اندیشیده شده می گذرانند ، برای بیشتر آنها فراغت یعنی تماشای تلویزیون یعنی فیلم و سریال در اوقات بیکاری ، یعنی خرید و بالا و پایین کردن مغازه ها. اما حکایت اوقات فراغت زنان به همین جا ختم نمی شود.
   بسیاری از زنان خانه دار از اوقات فراغت خود احساس رضایت نمی کنند. بر این اساس افسردگی هایی که دامنگیر زنان خانه دار می شود ناشی از احساس بطالت در گذران عمر است . در هر حال به اعتقاد بسیاری از کارشناسان روانشناسی اجتماعی ، زنان خانه داری که نمی توانند از اوقات فراغت و  بیکاری خود استفاده بهینه بکنند، بیشتر در معرض احساس ناامنی روانی وافسردگی قرار دارند. این نوع احساس افسردگی و ناامنی می تواند تأثیری مخرب بر خانواده بگذارد و نظام خانواده را باآسیب  جدی مواجه سازد.
  سلامت روانی زنان که غالبا دارای نقش مادری و همسری نیز هستند در سلامت خانواده و جامعه نقش موثری دارد و از آن جا که غالب آنان درگیر کارهای تکراری، بی وقفه و گاه ملال آور خانگی هستند بازآفرینی قوای جسمانی و روانی آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. لذا هر چه اوقات فراغت زنان خانه دار با برنامه ریزی و رضایت بیشتری همراه باشد از بهداشت روانی بیشتر و روحیه شادتری برخوردار خواهند بود.

طرح مساله
اوقات فراغت یعنی ساعاتی که برنامه یا مسئولیتی به عهده نداریم. لحظه¬ای برای رفع خستگی جسمانی، فرصتی برای تفریح و هنگامه ای برای به خود پرداختن است. نحوه سپری کردن اوقات فراغت زنان، فارغ از مسئولیت های خانه داری، بچه داری یا شغل بیرون از خانه آن قدر جدی است که  می تواند ضامن سلامتی و شادابی زنان باشد.
  در تصویر اجتماعی یک زن، نقش او در مقام همسر و مادر از نقش زن خانه دار مجزا نیست. بازتاب های این تصویر در تبلیغات و رسانه ها به طور کلی زنان را در ترکیبی از سه نقش یادشده معرفی می کند. زنان خانه دار به هیچ اتحادیه و صنفی وابسته نیستند لذا برای اوقات فراغت و زمان بیکاری آنها هیچ گونه
برنامه¬ریزی نشده است. برخی زنان در زمان بیکاری به کلاس هایی از قبیل آشپزی، گلدوزی، شیرینی پزی یا کلاسهای کامپیوتر، زبان، رانندگی و یا باشگاه های ورزشی روی می اورند که در صورت وجود مشکلات مالی در خانواده این امکان نیز برای آنها وجود ندارد.
 زن خانه دار کالایی تولید نمی کند که از نظر اقتصادی مستقیماً دارای ارزش باشد. عملکرد اصلی اقتصادی او نیابتی است. با خدمت کردن به دیگران ، به آنان امکان می هد تا در فعالیت های مولد اقتصادی سهیم باشند. همچنین تهیه و خرید اقلام مصرفی خانواده از جمله مواد خوراکی، پوشاک و لوازم منزل بر عهده زن خانواده است. غالب زنان نیازهای خود را دراولویت آخر قرار می دهند و اگر پول یا فرصتی برای فراغت دست دهد معمولا زن خانه با از خود گذشتگی آن را درجهت رفاه بیشتر همسر یا فرزندان خود صرف می کند.
  زنان ایرانی از هر را شاید بتوان از سخت کوش ترین زنان جهان به حساب آورد. در گوشه و کنار این سرزمین هر جا که به نیروی انسانی مسئولیت پذیر و متعهد نیاز هست، می توان روی زنان حساب باز کرد.
زنان همه جا و به هر کاری که مشغول هستند، باید برای خود حق فراغت قایل باشند و به اهمیت بهره مندی از اوقات فراغت و برنامه ریزی برای آن بیندیشند. به طور معمول غالب زنان ما عادت کرده اند همواره کاری برای انجام دادن داشته باشند. این وضع به ویژه در شهرستان ها بیشتر به چشم
می خورد.

در این تحقیق برای شناخت چند و چون فراغت زنان خانه دار، در یک پژوهش میدانی از طریق مصاحبه با تعدادی از این زنان، میزان اوقات فراغت آنها و همچنین چگونگی گذران آن را مورد بررسی قرار دادیم.در کنار مصاحبه ها با مشاهده و با استفاده از تحقیقات پیشین به نتایجی دست یافتیم.این پژوهش در شهر تهران انجام گرفته است.


پیشینه تحقیق در ایران
بررسی چگونه گذران اوقات فراغت در بین بانوان اعم از خانه دار و شاغل مسئله ای است که در گذشته کمتر به آن توجه می شد. چرا که زن به عنوان موجودی در سطح پایین تر در خانواده مطرح بود. اما امروزه زن در خانواده به عنوان رکن اساسی و منسجم کننده روابط خانوادگی اهمیت بیشتری یافته است.
زمانی که مسائلی نظیر حقوق آنها و نیز شرایط و نوع زندگیشان توجه می شود به مسائل روحی و روانی و عاطفی آنها نیز باید توجه شود. از جمله مسائلی که به روان و روح انسان کمک می کند فراغتی است که پس از انجام کارهای روزمره و تکراری به  پیش می آید. اوقات فراغت و نحوه گذراندن آن، از جمله مسائلی است که امروزه در تحقیقات علوم انسانی مورد توجه قرار گرفته است.
در کشور ما تا دهه 1360 پژوهش های مشخص و مدونی در زمینه وقات فراغت انجام نگرفته است. اما از 10 سال پیش در این زمینه مطالعات جدی تری صورت گرفته است.
   وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 1376 در شهر یزد با همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد طرحی را برای بررسی اوقات فراغت زنان خانه دار اجرا کرد. در این طرح چگونگی فراغت زنان خانه دار مورد مطالعه قرار گرفته است.
  تحقیق دیگری که در زمینه اوقات فراغت در ایران انجام شده مطالعه ای است که حسینی، رحیمی، آجرلو، مجیدی و روزبهانی در دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اراک در بخش تحقیقات جمعیتی انجام داده اند. در این پژوهش به مشکلات فراغتی زنان به عنوان معضل دیرپایی که گریبان نیمی از جمعیت ایران را گرفته و برای رفع هر چه سریعتر آن باید چاره ای اندیشید اشاره شده است. از ان جایی که اولین قدم در حل هر مشکل، شناخت وضعیت موجود است این تحقیق با هدف بررسی چگونگی گذران اوقات فراغت طراحی گردید.این پژوهش با روش کیفی در سال 1384 در شهر اراک انجام شد و جامعه پژوهش آن را زنان خانه دار تشکیل می دادند.

روش تحیق
  تعداد زنانی که مورد مصاحبه قرار گرفتند 30 نفر بود که به سبب ملاحظات روش شناختی و ضرورت تکمیل داده ها با مشاهده، عمدتا از بین آشنایان و خویشاوندان انتخاب شدند. از آن جا که بر اساس منابع نظری و پژوهشی به نظر می رسید تحصیلات عالی نقش مهمی در نحوه گذران فراغت داشته باشد با در نظر گرفتن این معیار، نیمی از زنان نمونه مورد مطالعه،دارای تحصیلات عالی(لیسانس) و بقیه فاقد تصیلات دانشگاهی و دارای تحصیلات دیپلم و زیر دیپلم بودند.
پرسش های این تحقیق عبارتند از:
-    میزان فراغت زنان خانه دار مورد مطالعه چقدر است؟
-    زنان خانه دار ، اوقات فراغت خود را چگونه می گذرانند؟
-    فراغت زنان خانه دار بیشتر درون خانگی است یا برون خانگی؟
-    زنان مورد مطالعه در زمینه اوقات فراغت با چه مسایل و مشکلاتی مواجه هستند؟

یافته های پژوهش
  بر اساس یافته های این پژوهش، اوقات فراغت زنان مورد مطالعه بین 3 تا 8 ساعت در شبانه روز بیان شده است. اکثر آنها عنوان کردند که بیشتراوقات فراغت خود را با تماشای تلویزیون، صحبت تلفنی با دوستان و رفتن به خرید سپری میکنند و ورزش، مطالعه و فعالیتهای اجتماعی کمترین نقش را در گذران اوقات فراغت آنان دارد.
  با این همه، غالب این زنان از اوقات فراغت خود رضایت نداشتند و برخی از آنها نیز دچار احساس بطالت و افسردگی بودند.  یکی از این زنان می گوید:
   «آپارتمان کوچکی داریم، دوسال است که ازدواج کرده ایم و در این مدت چون خانواده هایمان در شهرستان هستند من ارتباطی با افراد دیگر ندارم.هنگامی که همسرم به سرکار می رود به انجام کارهای خانه می پردازم اما کار زیادی ندارم بنابراین یا می خوابم یا تلویزیون تماشا می کنم. گاهی حتی تلویزیون را خاموش می کنم و در تنهایی خود گریه می کنم. فاصله خانه ما تا کتابخانه دور است و من نیز انگیزه ای برای رفتن به بیرون ندارم. احساس می کنم خیلی تنها هستم. میخواهم بچه دار شوم تا از تنهایی دربیایم.»

  اگرچه کودک بسیاری از زمان های تنهایی یک مادر را پر می کند اما خلاءهایی که این زن بر اثر تنهایی دارد با فراغتی برنامه ریزی شده برطرف می شود.   یکی دیگر از زنان مورد مطالعه درباره پرکردن اوقات فراغت خود می گوید
  :«ما زنها چون سرکار نمی رویم، به پخت و پزو شستشو می پردازیم. رسیدگی به کار بچه ها و همسرمان کار ما هست، اما این کار هرگز به حساب نمی آید. چرا که بی مزد و منت هست. هیچ برنامه ای برای ساعات بیکاری نداریم. تمام کار ما شده صحبت تلفنی که آن هم مدام غیبت کردن است.»

  غالب زنان خانه دار مورد مطالعه با وجود دارا بودن تحصیلات دانشگاهی برنامه مشخصی جهت گذراندن اوقات فراغت خود ذکر نکردند.  علی رغم تمام کاستی هایی که در برنامه های تلویزیونی وجود دارد نسبت بالایی از زنان مورد مطالعه اظهار کردند که وقت فراغت خود را به تماشای تلویزیون می گذرانند. گوش کردن به موسیقی و رفتن به پارک و فضای سبز نزدیک خانه هم از سایر علاقه مندی های زنان خانه دار است.
 زهرا زن دیگری است که با او مصاحبه کردیم وی 25 ساله است و8 سال قبل ازدواج کرده، زمانی که از او درباره اوقات تنهایی و فراغت می پرسیم می گوید:
  «من شاغل بودم اما زمانی که بچه دار شدم کارم را کنار گذاشتم و به رسیدگی به او پرداختم. هنگامی که مشغول کار بودم روحیه سرزنده تری داشتم اما اکنون دچار افسردگی شده ام. صبح ها تا پاسی از روز می خوابم چون همسرم هم ناهار به خانه نمی آید. انگیزه ای برای کارها و انجام دادن آنها ندارم. وقتی تنهایم یا به پارک می روم و یا با تلفن با دوستانم در ارتباطم. خرید هم یکی دیگر از تفریحات من است. اما از این کارها خسته شده ام و دلم می خواهد برنامه مدون تری داشته باشم.»

    مصاحبه ها و گفتگوهایی که با زنان خانه دار انجام گرفت نشان می دهد که مساله استفاده بهینه از اوقات فراغت یکی از مسائل مهم در زندگی این زنان است که متاسفانه کمتر به آن توجه می شود.
 زنان خانه دار جامعه ایران برای تفریح و بازآفرینی قوای خود با محدودیتهایی روبرو هستند که گاه آنها را مجبور به خانه نشینی میکند. امن نبودن محیط پارکها برای زنان و یا تعصباتی که بعضی مردان بر همسران خود دارند و همچنین مشغله هایی که کودکان و همسران برای آنها ایجاد می کنند همگی باعث خانه نشینی زنان می شود.
   انزوای زن خانه دار تاکیدی است بر تفاوت او با دیگر کارگران. کارگران از حقوقی برخور دارند که زنان خانه دار از آن محرومند ساعات کار کارگران مشخص است و اوقات را از کار تعطیلند و به فراغت می پردازند در حالی که زنان خانه دار از این تعطیلات و دوری از فضای کار محرومند.

جمع بندی و نتیجه گیری
آمیختگی ترتیبات سنتی و مدرن زندگی و به ویژه مشکلات معیشتی، باعث شده که ما ایرانیان امروزه اوقات فراغت کمتری داشته باشیم ولی در این میان زنان خانه دار دچار مسائل فراغتی بیشتری هستند. شاید علت عمده آن باورهای فرهنگی سنتی باشد که از گذشته در جامعه و خانواده ایرانی وجود داشته است. باورهایی که بر اساس آن جای زن درخانه و مهم ترین مسئولیت او خانه داری، بچه داری و شوهرداری است و برای سعادت افراد خانواده و حفظ بنیان آن ،اوست که همیشه باید از خودش و نیازهای خودش بگذرد. از طرف دیگر ورود اندیشه های نوگرایانه، مقبولیت و مشروعیت این باورها و این شیوه از زندگی را زیر سوال برده و افق های جدیدی در پیش روی زنان ایرانی گشوده است. بنابراین اولین قدم در جهت رفع مشکلات فراغتی این قشر وسیع از جامعه،باز اندیشی در باورهای سنتی و رفع تبعیض های جنسیتی، مشارکت بیشتر زن در فعالیت های اجتماعی و حضور بیشتر مرد در کارهای مربوط به خانه و خانواده است.
 اما گذشته از این، گذران بهینه اوقات فراغت زنان خانه دار مستلزم برنامه ریزی های دقیق اجتماعی و ایجاد امکانات فیزیکی است.ایجاد امکاناتی برای ورزش، مطالعه و فعالیتهای اجتماعی می تواند هم به رفع مشکلات فراغتی این قشر از زنان کمک کند و هم جامعه را از توانمندی های نهفته آنها منتفع سازد.
   زنان خانه دار خارج از مشغله های روزانه ساعت های بسیاری را در تنهایی خود بدون داشتن
برنامه ای از پیش اندیشیده شده می گذرانند. غالب این زنان زمانی که وقت خود را بدون استفاده بهینه سپری می کنند، نوعی احساس ناخشنودی، نارضایتی و خستگی مزمن در آنان پدید می آید که آسیبهای فراوانی به دنبال دارد.
زنی که در فراغت های تکه تکه خود و در لحظات تنهایی امکانی برای تفریح و بازپروری جسمی و روانی نداشته باشد، خواه ناخواه مادری افسرده و همسری بی حوصله می شود. در تحقیقات انجام شده و مصاحبه هایی که با زنان مختلف انجام گرفت معلوم شد که فراغت در بین زنان خانه دار حتا در زنان دارای تحصیلات عالی دچار کاستی و سردرگمی است. فراغت در بین این زنان خرید، رفتن به آرایشگاه و گذراندن اوقاتی در آنجا، رفتن به پارک و یا سرگرمی با کودکان تعریف شده است. امکانات کم و محدودیت های اجتماعی و فرهنگی و مهم تر از همه نوع کارخانگی به خصوص بجه داری، امکانی برای فراغت های اندیشیده، هدفمند و سازنده که روحیه فرد را شاد و انگیزه او را برای بهتر شدن و بهتر زیستن افزایش می دهد به زنان نمی دهد . 
  برای از میان بردن این محدودیت ها و شرایط بر جامعه، مسئولین باید فضاهایی را ایجاد کنند تا زنان و خانواده هایشان از اطمینان لازم برخوردار شوند. فضاهایی که کارهای جدید به زنان بیاموزد. کارهایی متفاوت از خانه داری و آشپزی. زنان باید در این مکان ها خلاقیت خود را شکوفا سازند.