كودك اما استثنایی

توجه به شناخت و آموزش و پرورش كودكان و دانش آموزان استثنایی, یعنی افرادی كه به دلایل خاص جسمانی, ذهنی, عاطفی و روانی نمی توانند از برنامه های عادی آموزشی به نحوی مطلوب بهره مند گردند از نشانه های پیشرفت و اصالت و قوت و غنای فرهنگ و نظام آموزش و پرورش هر جامعه ای است

توجه به شناخت و آموزش و پرورش كودكان و دانش آموزان استثنایی، یعنی افرادی كه به دلایل خاص جسمانی، ذهنی، عاطفی و روانی نمی توانند از برنامه های عادی آموزشی به نحوی مطلوب بهره مند گردند. از نشانه های پیشرفت و اصالت و قوت و غنای فرهنگ و نظام آموزش و پرورش هر جامعه ای است.

كوشش در جهت شناسایی و برنامه ریزی و ایجاد تسهیلات آموزشی هر چه بیشتر برای كودكان و دانش آموزان استثنایی، عمدتاً به دلیل نیاز فرهنگی فوق العاده از اولویت خاصی برخوردارند، از اهداف و نظام آموزشی است. مطابق ارقام و آمار بین المللی حدود ۱۰ الی ۱۵ درصد از كل دانش آموزان سنین مدرسه رو در هر جامعه ای به نحوی از انحا نیاز به برنامه های آموزشی ویژه دارند. نگاهی كوتاه به آمار كل دانش آموزانی كه در حال حاضر زیر پوشش آموزش و پرورش استثنایی قرار دارند بیانگر این حقیقت است كه امروزه فقط كمتر از یك درصد از كل این قبیل دانش آموزان واجب التعلیم از برنامه های آموزش استثنایی برخوردار بوده و بقیه با همه مشكلات و نارسایی ها، در مدارس معمولی جایگزین می گردند و یا در مواردی اصلاً از كلاس و مدرسه بهره ای نمی برند، و این موضوع از مسئولیت اولیای امور در تهیه و تنظیم برنامه های جامعی در جهت شناسایی و آموزش و پرورش كودكان و دانش آموزان استثنایی خبر می دهد.

●تعریف كودكان استثنایی

كودك استثنایی اول یك كودك است و بعد كودكی است با خصوصیات و صفاتی استثنایی نسبت به همه كودكان دیگر. در واقع این ویژگی ها و تفاوت هاست كه مربیان و مشاوران و معلمان با آن سر و كار دارند و این تفاوت ها هستند كه پدران و مادران باید خود را با آن سازگار و هماهنگ كنند.

در حقیقت همه افراد انسان ها از نقطه نظر خصوصیات مختلف جسمانی، بیولوژیكی، ذهنی، روانی و عاطفی، سازگاری اجتماعی و... یكسان نبوده و نسبت به همدیگر دارای تفاوت های خاصی اند. در واقع نه تنها هر فرد نسبت به افراد دیگر از نقطه نظر ابعاد مختلف جسمانی و ذهنی دارای تفاوت های ویژه ای است حتی بین توانایی ها و استعدادهای مختلف نیز تفاوت هایی مشهود و موجود است لذا بدین ترتیب هر فرد نسبت به افراد دیگر استثنایی است و كلمه «استثنایی» به طور اعم و به معنای دقیق علمی خود نمی تواند فقط به گروه های خاصی از افراد جامعه اطلاق شود.

آنچه كه ما اصطلاحاً «كودك استثنایی» می گوییم غالباً بدین معناست كه كودك از نظر هوشی، جسمی، روانی و اجتماعی به میزان قابل توجهی نسبت به دیگر همسالان خود متفاوت می باشد كه نمی تواند به نحوی مطلوب حداكثر استفاده را از برنامه های آموزش و پرورش عادی ببرد و ناگزیر نیازمند به توجه خاص و آموزش و خدمات فوق العاده ای می باشد.

از نظر آموزشی كودك استثنایی كودكی است كه برای تأمین حداكثر نیازهای تربیتی و آموزشی او باید تغییراتی در شیوه های تربیتی و آموزشی خانواده و در برنامه های مدارس عادی داده شود.

●توزیع فراوانی كودكان استثنایی

مطابق آمار تأییدشده سازمان های بین المللی از جمله یونسكو تعداد تقریبی افرادی كه به لحاظ تفاوت های محسوس فردی نیاز به برنامه های آموزشی ویژه ای دارند در هر جامعه بین ۱۰ الی ۱۵ درصد است. البته این تعداد شامل افراد عقب مانده ذهنی، افراد تیزهوش و سرآمد، نابینا و نیمه بینا، ناشنوا و نیمه شنوا، ناسازگاران اجتماعی، معلولان جسمی نیز می شود.

به طور كلی مطابق بررسی ها و تحقیقات صاحبنظران آموزشی و محققان آموزش و پرورش استثنایی به طور متوسط حدود ۱۲ درصد از كودكان و دانش آموزان سنین مدرسه رو (۷ الی ۱۸ سال و یا ۶ الی ۱۷ سال) نیاز به بهره گیری از برنامه های آموزشی استثنایی دارند:

۱- كسانیكه دارای ناتوانی های تكلمی هستند. حدود ۲ درصد

۲- گروه ناسازگاران اجتماعی و هیجانی. حدود ۲ درصد

۳- گروه عقب ماندگان ذهنی. حدود ۲‎/۵-۲ درصد

۴- گروه كودكان سرآمد. حدود ۲ درصد

۵- گروه نابینایان (نیمه بینا و نابینا). حدود ۰‎/۲ درصد

۶- گروه معلولان جسمی. حدود ۱‎/۵ درصد

۷- گروه ناشنوایان و سخت شنوایان حدود ۱‎/۵ درصد

۸- دانش آموزانی كه دارای اختلالات خاص یادگیری هستند. حدود ۱ درصد

۹- گروهی كه دارای بیماری های ویژه ای هستند (چون صرع، قند و...) حدود ۱‎/۵ درصد

«تعریف كودكان تیزهوش»

كودكان تیزهوش یا پرتوان برخلاف سایر كودكان استثنایی ممكن است در تمام دوران زندگی خود شناخته نشوند و كسی به نبوغ ذاتی آنان پی نبرد. بسیاری از انواع كودكان استثنایی به سهولت حتی از طرف افراد عادی مشخص می شوند . یك كودك نابینا یا عقب مانده ذهنی به زودی از روزها و ماه های اول زندگی، توسط اطرافیان تشخیص داده می شود و از همان موقع اطرافیان در صدد چاره جویی یا لااقل مراجعه به پزشك، مدرسه و مربی متخصص برمی آیند. ولی كودك تیزهوش چون علامت مشخصی ندارد و از طرفی كمتر كسی با روحیه و رفتار او آشنایی دارد ممكن است سال ها و حتی تا پایان زندگی شناخته نشود. نبوغ نباید الزاماً در تمام رشته ها و موضوعات در كودكی ظاهر گردد. چه بسا كودك تیزهوشی كه در برخی از رشته ها از استعدادی شگرف برخوردار است در بعضی از دروس یا مطالب در حدی عادی و متوسط رشد نماید. لذا نباید تصور كرد كه كودكی تیزهوش است كه در تمامی جهات مستعد و پرتوان باشد. به طور كلی می توان گفت نخستین شرط تیزهوشی داشتن هوش بهری (IQ) حدود بیش از ۱۳۰ است و در جوار این بهره هوشی ممتاز، قدرت خلاقه، توانایی در استدلال و ابتكار در كار را نیز باید در نظر گرفت. زودرسی استعداد و علاقه به رقابت با كودكان بزرگتر نیز از جمله مشخصاتی است كه نزد كودكان تیزهوش دیده می شود و اصولاً اینگونه كودكان و نوجوانان به جای بازی با همسالان، بازی و مباحثه با همفكران را ترجیح می دهند و به همین سبب اكثراً در گروه سنی بزرگترها جایی برای خود باز می كنند.

بررسی عده ای از متخصصان از جمله كالاهان (Callahan) نشان دهنده آن است كه تیزهوشی در بین پسران بیش از دختران است و به عقیده وی در یك گروه سنی عده مذكران باهوش از مؤنث ها بیشتر است. ولی آیا به واقع تیزهوشی با جنسیت رابطه ای دارد یا نه نیاز به بررسی های بیشتری دارد و هنوز به ثبوت نرسیده است. چندین پژوهش از جمله تحقیق ترمن (Terman) حاكی از آن است كه تیزهوشی در برخی جوامع و در مورد برخی از گروه های اجتماعی ممكن است بیش از گروه های دیگر باشد و دنباله تحقیقات وی و مارتین سون (Marin son) نشان دهنده آن است كه كودكان تیزهوش از نظر سلامت، و به خصوص جنب و جوش و داشتن انرژی بر كودكان هم سن وسال عادی خود برتری دارند. هیچ یك از این تحقیقات را نمی توان به عنوان اصلی ثابت یا واقعیتی تغییرناپذیر پذیرفت و ممكن است بررسی و تحقیق در آینده جز آنچه ابراز شده است را ثابت نماید.

●خصوصیات كودكان تیزهوش

یك كودك تیزهوش موجودی است كه عوامل ارثی و محیطی او را به صورت فردی پیچیده، استثنایی و باهوش تر از افراد عادی درآورده است.

گرچه تمامی این افراد از بهره هوشی بالایی برخوردارند، لكن دارای خواسته ها، نیازها، علایق و خصوصیات متفاوتی می باشند كه مانع شناخت الگوی واحدی از رفتار و خصایص آنهاست. اما این امر دلیل آن نخواهد بود كه آنها دارای خصوصیات و وجوه مشتركی نباشند و نتوان آنها را در یك طبقه قرار داد.

ترمن و آدن، در مطالعاتی، مشخصات عمومی تیزهوشان را اینچنین بیان كرده اند كه وضع جسمانی تیزهوشان به طور كلی از سایر افراد بهتر است. در یادگیری زبان، خواندن، هنر و ادبیات، علوم و ریاضیات از سایر كودكان جلوتر می باشند. توجه و علاقه این كودكان به سوی مسائل مختلف است و زودتر و سریعتر از سایر كودكان به خواندن می پردازند و بیشتر و بهتر می خوانند. دارای سرگرمیهای گوناگون هستند و كمتر تقلب می كنند. از ثبات عاطفی و اعتماد به نفس بیشتری برخوردار می باشند و در كارهای اجتماعی گرایش بیشتری از خود نشان می دهند.

در مطالعات دیگری كه توسط ترمن و ویتی و سایر روانشناسان به عمل آمده است مشخصات تیزهوشان بدین گونه بیان شده است:

«تیزهوشان از نظر قد و وزن، تكامل جسمانی و سایر مشخصات افرادی سالمتر و تواناتر از كودكان عادی هستند. مثلاً نخستین دندان آنها حدود دوماه زودتر از سایر كودكان درمی آید. در یادگیری و تحصیل برتر از سایر كودكان هستند و بیشتر به دوره های عالی راه می یابند. این كودكان علاقه وافری به بازی دارند و معمولاً كودكان بزرگتر از خود را به عنوان همبازی انتخاب می كنند. اغلب بازیهایی كه به تمركز فكری بیشتری نیاز دارد انتخاب می كنند. همچنین در راه رفتن وسخن گفتن از دیگر كودكان جلوتر هستند.» در مطالعه دیگری كه توسط هیلدرت در زمینه تیزهوشی انجام شده است، مشخصات تیزهوشان اینگونه بیان شده است:

«كودكان تیزهوش در مقام مقایسه با سایر كودكان در كیفیت زبان، وسعت اطلاعات، استدلال، قضاوت، تمایل به مبارزه در حل مسائل، رد و بدل كردن تجارب و خصوصیاتی از این قبیل برترند.»

از تمامی این مطالعات می توان استنباط و استنتاج نمود كه تیزهوشان در جنبه های مختلف از سایر افراد برتر هستند.

●خصوصیات شخصیتی تیزهوشان

در گذشته چنین تصور می شد كه تیزهوشان افرادی گوشه گیر و منزوی هستند و نیروی سازش و همكاری با سایر افراد را ندارند، در حالی كه مطالعات انجام شده نشان می دهد كه تیزهوشان دارای نیروی سازش بیشتری هستند و در برخورد با ناملایمات از اعتماد به نفس و ثبات عاطفی بیشتری برخوردارند و بهتر مبارزه می كنند و یكی از خصوصیات بارز این افراد استقلال طلبی آنهاست.

مطالعه ای كه سیرز در سال۱۹۶۳ روی ۱۹۵ دختر و پسر دانش آموز سالهای پنجم و ششم دبستان به عمل آورد مؤید این مطلب است. وی در این مطالعه مفهوم خود، دوستی با همكلاسان و همبازیها، رفتار این دانش آموزان در كلاس درس، نمره های آنها، گرایش آنها به مدرسه و خلاقیت آنها را با معیارهای مختلف معلمان سنجیده و ارتباط داده و اینگونه نتیجه گیری كرده است:

«كودكان تیزهوش كمتر به دیگران متكی می باشند و افرادی مستقل هستند. رضایت خاطر و تقویت رفتارشان بیشتر جنبه شخصی دارد تا جلب نظر معلمان و سایرین.» او اضافه می كند كه: «پسران تیزهوش در مقام مقایسه با دختران تیزهوش از سازندگی ذهنی بیشتری برخوردار می باشند و این سازندگی را به بهترین صورت در تفكر هگرا و واگرا و ارزشیابی هایی كه می كنند به ظهور می رسانند.» (وایت، ۱۹۶۹)

●شناخت و گزینش كودكان تیزهوش

راههای بسیار برای گزینش و شناخت كودكان تیزهوش پیشنهاد گردیده. هر جامعه یكی یا تمامی این راهها را برگزیده و به كار می بندد. معمولاً گزینش در سطح مدارس انجام می گیرد. با ارسال پرسشنامه یا گزارش مربیان مدارس عادی گروهی از كودكان كه در سطح آموزش بهتری هستند و به نظر اولیای آنان و اولیای مدرسه از هوش بهر بیشتری برخوردارند از بین جامعه مدرسه برگزیده می شوند و این در حقیقت غربالی اولیه برای گزیدن است. در مرحله دوم می توان باانجام آزمونهای گروهی از این عده درصدی را كه به احتمال قوی از هوشی استثنایی برخوردارند انتخاب كرد و سپس، از درصد انتخاب شده با انجام تست های دقیق هوشی و رعایت سایر موارد و مصاحبه با اولیای اینگونه كودكان و مربیان و آگاهی از سایر خصوصیات نوآموزان از قبیل قدرت خلاقه، استعداد در فراگیری و ابتكار پر توانان واقعی را برگزید.

یكی از مهمترین طرق گزینش كودكان تیزهوش انتخاب آنان از بین كودكان كلاسهای كودكستانی است. برطبق برنامه ای، مركز مسئول كودكان تیزهوش كشور یا مراكز آموزشی اینگونه كودكان می توانند با همكاری كارشناسان كودكستانها و مربیان كودكستانی كه احیاناً دوره كوتاهی نیز در زمینه كودكان تیزهوش دیده اند و تا حدی با روحیه آنان آشنا هستند و با توجه به آزمونهای مربوطه و مطالعه بر روی كودكان در طول سالی كه در كودكستان هستند آن عده را كه از هوش بهر بیشتری برخوردارند انتخاب نموده و با یك سال پذیرش زودتر از موعد برنامه رسمی مدرسه را برای آنان پیاده نمایند.

▪ لذا با آنچه گفته شد انتخاب و گزینش كودكان تیزهوش از ۳طریق یاد شده

(۱) معرفی طفل از طرف اولیای كودك برای انجام آزمون انتخاب، قبل از سن مدرسه

(۲) گزینش از بین كودكان كودكستانی وبالاخره

(۳) انتخاب از بین شاگردان مدارس در سطوح مختلف، انجام می پذیرد كه دوطریقه اول از لحاظ انجام و ادامه برنامه صحیح تر است.

●توجه به خانواده

تكرار و توجه به این مسأله كه خانواده به عنوان نخستین نهادی كه كودك در آن پرورش می یابد و پدر و مادر به عنوان نخستین مربیانی كه در ساخت شخصیت فردای فرزند خود رلی حساس و اساسی دارند ضروری است. توجه به خانواده از طرف هر یك از جوامع، نشانگر رشد آن جامعه است. تغذیه صحیح مادر باردار و اعمال و حركات و رفتار وی، این انسان سازی كه بهشت را زیر پای خود دارد در ساختمان روحی و جسمی كودك بی نهایت مؤثر است.

فاطمه امیری

---