رجال عصر پهلوی «حسنعلی منصور»

حسنعلی منصور از نخست وزیران عصر پهلوی دوم, اردیبهشت ۱۳۰۲ در تهران متولد شد پدرش, رجبعلی منصور ـ منصورالملك ـ از اعضای اولیه لژ «بیداری ایرانیان» بود كه در دوران رضاشاه سالهای طولانی به عنوان مدیر در مشاغل حساس جای داشت و در آخرین ماههای سلطنت او به صدارت رسید

حسنعلی منصور از نخست‌وزیران عصر پهلوی دوم، اردیبهشت ۱۳۰۲ در تهران متولد شد. پدرش، رجبعلی منصور ـ منصورالملك ـ از اعضای اولیه لژ «بیداری ایرانیان» بود كه در دوران رضاشاه سالهای طولانی به عنوان مدیر در مشاغل حساس جای داشت و در آخرین ماههای سلطنت او به صدارت رسید. ۱

ارتشبد فردوست می‌نویسد: «علی منصور ازمأموران انگلیسی بود. پسرش حسنعلی مانند پدر پرورش یافته انگلیسی‌ها بود. ولی از آن گروه بود كه به امریكائی‌ها وصل شدند. او چه در «اصل چهار»۲ و چه بعدها كه نخست‌وزیر شد از طرف آمریكاییها به شدت تقویت می‌شد. ۳

حسنعلی منصور در ۱۳۲۴ از دانشكده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران لیسانس گرفت.

ساواك در ۱۹/۴/۱۳۳۷ كه حسنعلی منصور در دولت منوچهر اقبال معاونت نخست‌وزیر را عهده‌دار بود، بیوگرافی او را چنین ثبت نموده است:

«... پدرش بی‌اندازه متمول كه در حدود ۵۰ میلیون تومان ثروت دارد. نامبرده لیسانس حقوق از دانشكده حقوق تهران رشته سیاسی در سال ۲ بوده است. فرانسه را خوب می‌داند و با انگلیسی به اندازه رفع احتیاج آشنایی دارد. وی تمام روزنامه‌ و مجلات عادی و تا اندازه‌ای كتب اقتصادی را مطالعه می‌كند. به زن و مقام علاقه‌ مند است. تحصیلات متوسطه را در دبیرستان ایرانشهر گذرانده. لیاقت و شایستگی ندارد و حتی به علت ترقی بی‌جهتی كه نموده و به علت نفوذ پدرش و اینكه دكتر اقبال نسبت به پدر او مدیون بود، او را به این سمت منصوب كرد كه مورد تنفر قاطبه جوانان قرار گرفت. ابتدا در وزارت امور خارجه در لندن بود، بعد منشی وزیر خارجه و سپس رئیس اداره چهارم سیاسی. به علت نفوذ پدر نشان تاج دریافت داشته. وی شخصیتی ندارد تا تمایلی داشته باشد، ولی پدرش از عمال درجه اول سیاست انگلیس است. عضو جمعیت یاران دبیرستانی (ایرانشهر) بوده، متواضع ولی بی‌شخصیت، افكار عالی به هیچ‌وجه ندارد و تمام ترقی او روی نفوذ پدرش می‌باشد. كم مغز، بی‌تجربه و عزیز بی‌جهت ...» ۴

رشد و ترقی حسنعلی منصور بیشتر به سبب نفوذ پدرش در دستگاه پهلوی بود. او پس از پایان تحصیلات به استخدام وزارت امور خارجه درآمد و ابتدا سفیر ایران در لندن شد و سپس ریاست اداره چهارم سیاسی وزارت خارجه را بر عهده گرفت.

منصور در دولت منوچهر اقبال معاون نخست‌وزیر شد. فعالیت‌های سیاسی وی با تأسیس «كانون مترقی» به ریاست خودش و در ۱۳۴۰ آغاز شد. این كانون یك مجموعه سیاسی مورد حمایت امریكا با هدف كمك به اصلاحات ارضی و طرح‌‌های اقتصادی شاه بود كه با عضویت «نخبگان تحصیلكرده متمایل به غرب» تأسیس شد. ۵ این كانون در ۱۳۴۲ به «حزب ایران نوین» تغییر نام داد.

«كانون مترقی» تشكیلاتی بود كه توانست حمایت كندی ـ رئیس جمهور آمریكاـ از دكتر علی امینی را سلب و وی را به حمایت از چهره‌هایی مانند حسنعلی منصور متقاعد سازد. در این باره در جلد دوم كتاب ظهورو سقوط سلطنت پهلوی می‌خوانیم:

[عاملی كه برای جان كندی و استراتژیست‌های «دمكرات» واشنگتن شناخته نبود، ترفندهای زیركانه و تو در تویی بود كه در ایران توسط شبكه صهیونیستی لردروچیلد ـ شاپور ریپورتر طراحی شد و به استحاله این طرح «ماجراجویانه» آمریكایی به یك طرح «تعدیل شده» آمریكایی ـ‌ انگلیسی انجامید.حسنعلی منصور تبلور و نماد این استحاله بود. به اعتقاد ما، تأسیس «كانون مترقی» و سپس «حزب ایران نوین»، و عَلَم كردن حسنعلی منصور به عنوان رهبر «نخبگان» و تحصیل كردگان غربگرای ایران، طرحی بود كه توسط شاپور ریپورتر و اسدالله علم و با همدستی گراتیان یاتسویچ، رئیس «سیا» در ایران، ریخته شد. امروزه اسناد و قرائن كافی در دسترس ما است تا چارچوب و حتی جزئیات این طرح را بازسازی كنیم. تصویری كه كند و كاو در انبوه اسناد این دوره به ما نشان می‌دهد به طور خلاصه چنین است:

۱) «كانون مترقی» با شركت عناصر تحصیل‌كرده وابسته به «خانوادهٔ اردشیر ریپورتر» تأسیس شد.

۲‌) «كانون مترقی» به عنوان سمبل یك جریان «امریكایی» و به عنوان تشكلی از «نخبگان» هوادار «شیوه زندگی آمریكایی» (Americam Way Life) در محافل سیاسی و روشنفكری واشنگتن «لانسه» شد.

۳) این كانون توانست در چارچوب اعمال نفوذها و القائات لندن و روچیلدها و عناصر صاحب‌نظر «سیا»، چون ریچارد هلمز و گراتیان یاتسویچ، ذهن كندی و «شورای امنیت ملی» او را به سوی خود جلب كند و خود را بهترین مجری طر‌ح‌های كندی جلوه‌گر سازد.

۴) با تحریك و تشجیع جناح‌های مختلف سیاسی علیه امینی،‌ ذهن كندی و «دمكرات‌»های «كاخ سفید» از دكتر امینی یا «جبهه ملی» منحرف گردید و با القاء این تحلیل كه بقاء امینی و دوام وضع فعلی سبب فروپاشی شیرازه امور و توسعه كمونیسم در ایران خواهد شد، حسنعلی منصور و كانون او به عنوان بهترین و «عاقلانه‌ترین» جایگزین (آلترناتیو) در قبال امینی تثبیت شد.

۵) با بركناری امینی، اسدالله علم قدرت را به دست گرفت و به عنوان یك دولت «محلل» زمینه‌های صعود «نخبگان» محبوب كندی را به رأس دیوانسالاری ایران فراهم ساخت.

۶) بدین ترتیب، هم دولت كندی، هم لندن و روچیلدها و هم دربار پهلوی به اهداف خود دست یافتند و طرح اصلاحات روستو ـ كندی توسط نسلی كه در مكتب اینتلیجنس سرویس پروش یافته و چهره‌ های مطیع و «بی‌شخصیت» در برابر شاه محسوب می‌‌شدند، اجرا گردید و اساس سلطنت مطلقه او نه تنها تضعیف نشد، بلكه به اوج خود رسید.

برپایه این طرح است كه در دهه ۱۳۴۰ شاهد «استحاله» رجال كهنسال انگلوفیل و فرزندان آنها به سوی سیاست‌های امپریالیسم آمریكا هستیم و در واقع، «نخبگان» جدید حاكم بر ایران را از نظر وابستگی اجتماعی، ساخت فرهنگی و حتی پیوندهای خویشاوندی باید مولود «رجال» انگلوفیل نسل پیشین محسوب داریم.] ۶

بدینترتیب حسنعلی منصور در ۱۷ اسفند ۱۳۴۲ پس از امیر اسدالله علم مأمور تشكیل كابینه شد.

مهمترین فراز سیاسی حكومت كوتاه مدت حسنعلی منصور ارایه طرح كاپیتولاسیون به مجلس شورای ملی و تصویب این طرح در ۱۳ مهر ۱۳۴۲ در مجلس بیست و یكم بود. در پی این مصوبه امام خمینی در سخنانی ـ چهارم آبان ۱۳۴۳ ـ ضمن محكوم كردن آن، به افشاء ابعاد لایحه پرداختند. امام فرمودند:

انالله و اناالیه راجعون[گریه حضار]

من تأثرات قلبی خودم را نمی‌توانم اظهار كنم. قلب من در فشار است. از روزی كه مسایل اخیر ایران را شنیدم، خوابم كم شده ‍]گریه حضار]، ناراحت هستم، قلبم در فشار است، من با تأثرات قلبی روزشماری می‌كنم چه وقت مرگ پیش بیاید [گریه شدید حضار].

ایران دیگر عید ندارد، عید ایران را عزا كردند [ادامه گریه حضار]، عزا كردند و چراغانی كردند، ‌عزا كردند و دسته جمعی رقصیدند، ‌ما را فروختند، استقلال ما را فروختند، باز هم چراغانی كردند، پایكوبی كردند... عزت ما پایكوب شد، عظمت ایران از بین رفت [گریه حضار]، عظمت ارتش ایران را پایكوب كردند...

اگر نفوذ روحانیون باشد نمی‌گذارد این ملت یك روز اسیر انگلیس و روز دیگر اسیر آمریكا باشد.

اگر نفوذ روحانیون باشد نمی‌گذارد اسرائیل اقتصاد ایران را قبضه كند، نمی‌گذارد كالاهای اسرائیل ـ آن هم بدون گمرك ـ در ایران فروخته شود....

اگر نفوذ روحانیون باشد تو دهن این دولت می‌زند، تو دهن این مجلس می‌زند، وكلا را از مجلسین بیرون می‌ریزد.

اگر نفوذ روحانیون باشد نمی‌گذارد عده‌ای به اسم وكیل بر ملت تحمیل شده، بر سرنوشت مملكتی حكومت كنند.

اگر نفوذ روحانیون باشد نمی‌گذارد یك دست‌نشانده‌ی آمریكایی این غلط‌ها را بكند، از ایران بیرونش می‌كنند.

نفوذ روحانی مضر به حال ملت است؟‌نخیر مضر به حال شماست. مضر به حال شما خائن‌هاست، ‌نه مضر به حال ملت...

آقایان! من اعلام خطر می‌كنم.

ای ارتش ایران! من اعلام خطر می‌كنم.

ای سیاسیون ایران! من اعلام خطر می‌كنم.

ای بازرگانان ایران!‌ من اعلام خطر می‌كنم.

ای علمای ایران! مراجع اسلام! من اعلام خطر می‌كنم.

ای فضلا! ای طلاب! ای حوزه‌های علمیه! ای نجف! ای قم! ای مشهد! ای طهران! ای شیراز! من اعلام خطر می‌كنم...

والله گناهكار است كسی كه داد نزند، والله مرتكب كبیره است كسی كه فریاد نزند [احساسات شدید حضار...] ۷

امام خمینی در پی این سخنان بازداشت و به تركیه تبعید شدند. سه ماه پس از تبعید امام، حسنعلی منصور در اول بهمن ۱۳۴۳ در مقابل مجلس شورای ملی هدف تیراندازی یكی از اعضای فداییان اسلام ـ محمد بخارایی ـ قرار گرفت۸ و به بیمارستان منتقل شد. او سرانجام در ۶ بهمن درگذشت.

حسنعلی منصور دارای پرونده‌ای از مفاسد اخلاقی، اداری و مالی بود. ۹ او سه بار ازدواج كرد.۱۰ كمتر از ۱۱ ماه نخست‌وزیر بود و هنگام مرگ ۴۱ سال داشت. پس از او هویدا صدارات ۱۳ ساله خود را آغاز كرد.

پانوشت‌ها:

۱ـ علی منصور از ۴ تیر ۱۳۱۹ تا ۵ شهریور ۱۳۲۰ ـ زمان سقوط رضاخان ـ نخست‌وزیر بود.

۲ـ مقصود «اصل چهار ترومن» است. به مقاله اصل چهار ترومن در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی مراجعه شود.

۳ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، فردوست، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج ۱، ص ۲۵۰.

۴ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، همان، ج ۲، ص ۳۵۶.

۵ـ مشاهیر سیاسی قرن بیستم، احمد ساجدی، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی محراب قلم، ص ۴۱۹.

۶ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی،‌همان، ج ۲، ص ۳۵۸.

۷ـ گزیده نطق تاریخی امام، نهضت امام خمینی، سید‌حمید روحانی، ج ۱، صص ۷۱۶ ـ ۷۲۲.

۸ـ محمد بخارایی همراه با جمع‌دیگری از اعضای جمعیت فداییان اسلام در اردیبهشت ۱۳۴۴ محاكمه و به اعدام محكوم شد و حكم صادره روز ۲۶ خرداد همان سال به اجرا درآمد. همراه با بخارایی سه نفر دیگر به نامهای صفار هرندی، صادق امانی و مرتضی نیك‌نژاد اعدام شدند.

۹ـ كابینه حسنعلی منصور به روایت اسناد ساواك، مركز بررس اسناد تاریخی،‌ج اول، صص ۱۴ ـ ۲۱.

۱۰ـ همسر اول حسنعلی منصور یكی از دختران تیمورتاش وزیر دربار رضاخان، همسر دوم او فریده امام ـ‌خواهر لیلا امامی همسر هویدا ـ و همسر سوم او منشی وی در اداره بیمه، زمان تصدی این اداره بود.