پیامدهای ۱۰۰ دلاری

نفت یکصد دلاری نقش های جدیدی را برای شرکت های نفتی سراسر جهان ترسیم خواهد کرد

قیمت نفت بالاخره رکورد نزدیک به ۱۰۰ دلار را به نام خود ثبت کرد. در مورد کالایی که بیشترین حجم و ارزش مادی میان کالاهای مبادله شونده در سطح تجارت بین‌المللی را به خود اختصاص داده است، هر سنت افزایش در قیمت به معنای صدها میلیون دلار جابه‌جایی منابع مالی در سطح کشورها است - رقمی که. ‌

بر اساس قیمت‌های اخیر نفت و بر اساس برآورد برخی منابع، روزانه به ۴ تا ۵ میلیارد دلار بالغ می‌شود. قیمت نفت‌خام در بازار نیویورک در حالی طی اولین روزهای نوامبر جاری رکورد ۹۰ دلار را پشت سر گذاشت که در سپتامبر سال ۲۰۰۳ در همین بازار رقمی معادل ۲۵ دلار در هر بشکه بود. تا ماه اوت سال ۲۰۰۵ قیمت نفت به بیش از ۶۰ دلار در هر بشکه رسید، در حالی که طی سال ۲۰۰۶ رشد بسیار ناچیزی را تجربه کرده و در اوایل سال ۲۰۰۷ به رقمی بین۵۰ تا ۶۰ دلار رسیده بود. قیمت نفت از ماه مه سال جاری، روند جهشی رشد خود را مجدداً آغاز کرد و در پاییز ۲۰۰۷ قیمت۸۰ دلاری در بازارهای نفت رواج یافت. ‌

در تشریح دلایل رشد اخیر قیمت‌های نفت، استدلال‌های مختلفی وجود دارد که هریک بیانگر بخشی از واقعیات موجود است. مبنای تحلیل‌های موجود، عدم توازن بین رشد عرضه و تقاضای جهانی این حامل انرژی است. اما در تشریح دلایل این عدم توازن باید عدم سرمایه‌گذاری کافی در بخش بالادستی از یک سو و رشد شدید تقاضای نفت از سوی دیگر را بیان کرد. به موازات، ارقام رشد اقتصادی قابل ملاحظه در دو کشور بزرگ، پرجمعیت و در حال توسعه دنیا - چین و هند - عدم توازنی شدید را در ظرفیت‌های تولید و تقاضای مصرفی نفت ایجاد کرده که همین امر موجب پایین آمدن ظرفیت‌های مازاد تولید نفت در کشورهای عمده تولیدکننده از جمله عربستان سعودی، ایران و روسیه شده و این، خود پر‌رنگ‌تر شدن نقش عامل ریسک و عدم اطمینان روانی در بازارهای جهانی نفت را به دنبال داشته است. در این مقطع، رویدادهای در حال شکل‌گیری را باید از دیدگاهی دیگر نگریست. ‌

● پیامدهای رشد قیمت‌

تعدیل برآوردهای موجود در خصوص رشد اقتصاد جهانی از یک سو و رشد تورم جهانی از سوی دیگر، ابتدایی‌ترین و بدیهی‌ترین نتایج افزایش قیمت‌های جهانی نفت است - نتایجی که از هم‌اکنون مؤسسات و نهادهای بین‌المللی ناظر بر تحولات اقتصاد جهانی، چشم‌انداز آن را مورد تأیید قرار داده‌اند. در این میان، ایران علاوه بر عضوی از اعضای جامعه بین‌الملل باید از دیدگاه یک کشور تولید‌کننده نفت در بازارهای جهانی مورد بررسی دقیق‌تری قرار گیرد، چرا که سهم و وزن نفت در اقتصاد ایران به خصوص طی سال‌‌های اخیر، به‌‌اندازه‌ای افزایش یافته که لزوم نظارت دایمی بر تحولات و بررسی چشم‌اندازهای قابل تصور را برای کشورمان به یک الزام غیرقابل انکار تبدیل کرده است.

افزایش میزان تولید نفت و پررنگ‌تر شدن نقش ایران در بازارهای جهانی، در شرایط فعلی، منافع چند جانبه‌ای را برای کشور به همراه خواهد داشت. مانند هر بازار و تجارت دیگری، کسب درآمدهای ارزی بیشتر‌‌‌- صرف‌نظر از نحوه مصرف آن که خود مستلزم بحثی دیگر است - عمده‌ترین مزیت افزایش حضور کشور در بازارهای پر رونق فعلی خواهد بود. در ضمن، از این طریق منابع مالی لازم برای سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش‌بالادستی، برای جبران رکود‌ و محدودیت احتمالی منابع، ناشی از اُفت مجدد قیمت‌ها در آینده در اختیار کشور قرار خواهد گرفت. اما از طرف دیگر، باید منتظر چه تحولاتی در سال‌های آینده بود؟

افزایش قیمت‌های نفت در درجه اول از دیدگاه تحلیلی بخش انرژی توجیه مناسبی را برای انرژی‌های جایگزین نفت و فرآورده‌های نفتی به خصوص انرژی‌های تجدیدپذیر ایجاد خواهد کرد. کشورهای مختلف و به خصوص کشورهای صنعتی طی دهه‌های گذشته و به ویژه پس از بروز دو بحران متوالی نفتی در ابتدا و انتهای دهه ۷۰ میلادی،گرایش روزافزونی به سرمایه‌گذاری در حوزه تولید، فن‌آوری انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله انرژی‌های خورشیدی، باد، بیومس (زیستی) و ژئوترمال از خود نشان داده‌اند. اما مهمترین مانع موجود برای توسعه و همگانی‌ شدن استفاده از این اشکال جدید انرژی، عدم رقابت‌پذیری انرژی‌های مزبور با انرژی حاصل از سوخت‌های فسیلی است. در شرایطی که قیمت هر بشکه نفت خام تولیدی در خاورمیانه طی سال‌های گذشته به طور متوسط با رقمی معادل ۳۵ - ۳۰ دلار به دست مصرف‌کننده اروپایی و آمریکایی رسیده است، نمی‌توان از مصرف‌کنندگان انتظار داشت که به سراغ سوخت‌های تجدیدپذیر با هزینه‌های تولید بسیار بالا و مشکلات فنی و تکنولوژیک خاص آنها بروند. اما چنانچه قیمت هر بشکه نفت را طی سال‌های آینده بتوان رقمی بیش از ۱۰۰ دلار در نظر گرفت، در آن صورت خرید خودروهای هیبریدی برای شهروندان کشورهای صنعتی، از توجیه اقتصادی کافی برخوردار خواهد بود. همچنین شرکت‌های تولیدکننده تجهیزات انرژی خورشیدی در این شرایط، به سادگی استفاده از یونیت‌های تولید برق از انرژی خورشیدی را برای مشتریان خود تبلیغ خواهند کرد. کارخانجات صنعتی، در این صورت، به جای سقف‌های رایج در سوله‌های خود، صفحات دریافت‌کننده انرژی‌های خورشیدی را مورد استفاده قرار خواهند داد تا حداقل بتوانند بخشی از نیازهای خود به انرژی را از این محل تأمین کنند.‌

رشد سهم استفاده از انرژی ‌هسته‌ای طی سال‌های آینده، از نتایج محتوم تداوم روند موجود در بازار جهانی نفت است - پدیده‌ای که از هم‌اکنون اقدامات اولیه برای آن آغاز شده و با وجود تلاش‌های چندین ساله گروه‌های سبز، کشورهای اروپایی به نوبت در حال ارایه طرح‌هایی برای توسعه ظرفیت تولید برق هسته‌ای خود هستند. این امر در خصوص برخی از کشورهای اروپایی که طی سال‌های گذشته برنامه‌های جامعی برای کاهش ظرفیت‌های تولید برق هسته‌ای خود ارایه کرده و حتی تعدادی از نیروگاه‌های هسته‌ای خود را به حالت تعطیل درآورده بودند، نیز مصداق دارد.

در چنین شرایطی، قابل پیش‌بینی است مبادلات تکنولوژیک در این بخش طی سال‌های آینده از ابعاد بین‌المللی، همگانی و تجاری بیشتری برخوردار خواهد شد. ‌

به این مجموعه باید تولید نفت از میادین دارای توجیه کمتر اقتصادی، میادین دارای نفت خام‌های سنگین و فوق‌سنگین و نیز تولید نفت از شن‌های نفتی را نیز افزود.

● تغییر نقش

با در نظر گرفتن چنین چشم‌اندازی از بازار نفت باید از هم‌اکنون شاهد تحولات ابتدایی در این زمینه در رفتار بازیگران بازارهای نفتی امروز (که تحت شرایطی می‌توانند بازیگران بازارهای انرژی فردا نیز باشند) بود - هرچند تحقق قطعی این شرایط در بازارهای جهانی انرژی بستگی تام به تداوم قیمت‌های بیش از ۱۰۰ دلار در بازار نفت نخواهد داشت و مقایسه‌ بین میزان ذخایر اثبات شده جهانی نفت و گاز با میزان مصرف آن، نشان‌دهنده پایان‌پذیری ناگزیر منابع فسیلی مزبور در آینده‌ای قابل پیش‌بینی است. در هر حال، بسیاری از شرکت‌های بزرگ نفتی مانند شل، اکسان‌موبیل، شوران‌تگزاکو و بی‌پی با در نظر گرفتن این چشم‌انداز طی سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری‌های سنگینی را در زمینه فن‌آوری‌های مربوط به تولید انرژی‌های نوین و تجدید‌پذیر انجام داده‌اند. این امر با توجه به این واقعیت است که شرکت‌های مزبور نمی‌خواهند تنها بازیگرانی بزرگ، در بازار نفت باشند و روِیای حضور در بازارهای گسترده‌تر انرژی را در برنامه استراتژیک دارند. اما جایگاه تولیدکنندگان امروز نفت در جهان آینده که می‌توان آن را دنیای انرژی‌های نوین تجدید‌پذیر نامید کجاست؟

شرکت‌های ملی نفت در کشورهای تولیدکننده نفت امروز نیز باید از هم‌اکنون به فکر ایجاد ساختارهای لازم برای حضور و ایفای نقشی قابل قبول در بازارهای آتی انرژی جهان باشند. منابع مالی لازم برای این امر را قیمت‌های بالای نفت طی سال‌های اخیر در اختیار این شرکت‌ها قرار داده است. ازدیدگاه ملی نیز ایفای نقش تأمین‌کننده بزرگ انرژی در کشورهای تولید کننده نفت امروز - که لزوماً تولیدکنندگان نفت در دهه‌های آینده نخواهند بود - بر عهده شرکت‌های ملی نفت قرار خواهد گرفت.‌

توجه به این واقعیت و تدارک زمینه‌های لازم برای ایفای نقش‌های جدید از سوی شرکت‌ ملی نفت کشورمان، نیازمند بینش و سرمایه‌گذاری از هم‌اکنون است.