اخلاق و اطلاعات

جامعه امروز به طور روزافزون از جنبه های آموزشی, ارتباطات, اطلاعات, اقتصاد, بازار و جز آن به تكنولوژی های ارتباطی و شبكه های اطلاعاتی وابسته شده است با گسترش و نفوذ این تكنولوژی ها در چارچوب های بیرون از نهادهای علمی و پژوهشی و مبدل شدن آن به محیط هایی از نوع خانگی و یا اقتصادی و برداشت های تازه ای از رابطه اخلاقیات را با آن مطرح كرده است و از این طریق نگرانی ها و پرسش های فراوانی را به وجود آورده است

یكی از پرسش های بنیادین این است كه با توجه به فضای باز اطلاعاتی جدید كه اطلاعات افراد را از هر قید و بند ناخواسته ای آزاد می كند و گزینه های افراد را افزایش می دهد، در این شرایط نظام های اخلاقی ، در چالش و كشمكش با تكنولوژی های اطلاعاتی و ارتباطی چگونه باید عمل كنند؟ آیا باید با ایجاد دشواری همه گناه را به تحولات ساختاری و آنان كه تحولات ساختاری را آشكار و شفاف می كنند، نسبت دهند یا اینكه به دنبال راه حل های منطقی و صحیح باشند تا بتوانند اخلاق یا به تعبیر این نوشتار اخلاق اطلاعات را به اخلاق عملی تبدیل سازند.مطلبی در زمینه نظام اخلاقی حاكم بر تكنولوژی های نوین ارتباطی تهیه شده كه می خوانید:

هرگاه پای تكنولوژی به یك عرصه باز شود. آن عرصه به نحو افسار گسیخته تر و رهاتر عمل خواهد كرد. بالاخص در حوزه تصویر و تا حدی در حوزه كار با متن و صدا. امكانات زیادی برای موادی كه در رسانه ها، عرضه می شوند فراهم كرده است. اكنون با استفاده از حافظه های كامپیوترها می توان حجم عظیمی از تصاویر را در اختیار داشت و به صور گوناگون تصاویر و اطلاعات را در كنار هم چید. همچنین صداها و متن های ذخیره شده در كامپیوترها چه مستقل و چه به همراه دیگر مواد رسانه ای (مثل تصاویر) انبوهی از اطلاعات و مواد را برای كارهای مختلف در اختیار و دسترس كاربران قرار می دهد.تكنولوژی حیطه ابزارها را گسترش داده و با تولید انبوه آنها را به میان همه افراد علاقمند برده است. بنابراین در هر سطح كار و حرفه ای بودن افراد به ابزارها دسترسی دارند و تنها ایده ها و تكنیك خاص آنهاست كه به اثرهای مثلاً هنری بداعت و تازگی می بخشد.تكنولوژی پیامدهایی برای طرف های درگیر در موضوعات و دیدگاه ها در بر دارد. تكنولوژی در عرصه رسانه های تصویری، اولاً دایره عمل این رسانه ها را گسترده تر كرده و موجب شده است كه آنها موضوعات بیشتری را برای كشف در اختیار بگیرند. ثانیاً حوزه عمل این رسانه ها را گسترده كرده است. ثالثاً بر تنوع صورت ها افزوده است و رابعا ً امكان برقراری نسبت های گوناگون میان فرم و محتوا را ممكن گردانیده است. هر چهار موضوع بر ابعاد و پیامدهای اخلاقی تكنولوژی های اطلاعاتی و ارتباطی می افزاید.

اخلاق به عنوان یك نظام از ارزش های خیر و شر(خوب و بد) و اراده معطوف به آنها، در دنیایی كه همه چیز رنگ تجارت، بازده، سود، حق الزحمه، كارایی، بهره وری و مانند آنها را در خود می گیرد،همچنین به عنوان یك زیرمجموعه و شاخه ای جدید ولی مهم از اخلاق حرفه ای یا عملی، دیگر نمی تواند به صورت یك نظام نظری به افراد درگیر عرضه شود.اخلاق با بسیاری از حوزه های فعالیت انسانی در رابطه قرار می گیرد و از آن جمله است اطلاعات و یا یك حوزه پیوسته به آن یعنی سیستم های اطلاعاتی كه اهمیت آن امروزه مشخص است؛ چرا كه در دنیای امروز دسترسی به اطلاعات یكی از حقوق بنیادین بشر محسوب می شود و تنها این ابزارها و سیستم های اطلاعاتی و ارتباطی هستند كه می توانند این حق را ایفا كنند. جریان اطلاعات در یك كشور در حال توسعه، صرفاً به جریان آن از بالای هرم حكومت به پایین محدود نمی شود، بلكه هرگونه اطلاعاتی را كه مردم برای ایفای نقش های خود نیاز دارند، دربرمی گیرد.كاربرد ابزارها و سیستم های اطلاعاتی را گروهی از كارشناسان سومین اشتغال انسان مدرن دانسته اند و آن را در مراتب بعد از كار و استراحت قرار می دهند. این كاربرد حالت غیرفعال و یا منفعل ندارد.اگر مسائل اخلاقی اطلاعات در مرتبه اول مورد توجه هنرمندان و خلاقان آثار، روزنامه نگاران و مدیران رسانه ها قرار دارد، مردم نیز به نوبه خود به رسانه ها از این نظر توجه می كنند. آنها از سوءكاركردها، فاصله و انحرافاتی كه در رابطه با نقش سیستم های اطلاعاتی در جامعه دارند احساس نگرانی می كنند.

ابزارهای ارتباطی نوین، كه آخرین آنها بزرگراه های اطلاعاتی هستند، هم مقالات علمی، اطلاعات تجاری، اطلاعات روزمره مورد نیاز مردم (اخبار هواشناسی، اطلاعات شهری، مواد روزنامه ها) نامه های افراد به یكدیگر، فیلم ها، عكس و اطلاعات و پیام های حاوی تحریك و تشویق به جنایت را در برمی گیرد.به عبارتی این ابزارها علاوه بر كاركردهایی كه دارند (ایجاد سرگرمی، اطلاع رسانی، آموزش، اجتماعی كردن، كنترل اجتماعی، تبلیغ و القاء و ...) دارای تأثیراتی نیز هستند كه ناشی از خشونت، وقاحت نگاری، طرح هنجارهای اجتماعی و ... است و در چارچوب اصول اخلاقی قرار می گیرد. پس با توجه به گستره عمل وسیع تكنولوژی های اطلاعاتی و ارتباطی و تأثیرات آن، اگر از خود سؤال كنیم كه اطلاع دادن چه مفهومی دارد؟ می توانیم این گونه پاسخ دهیم كه اطلاع شكل دادن به یك آگاهی به منظور با مفهوم كردن آن برای یك شخص دیگر یا عده زیادی است. اطلاعات به معنی جاری پوشش دهنده ابعاد محتوایی و شكلی و اقدام به انتقال و ارتباط است.از سوی دیگر اخلاق را می توان البته برحسب یكی از رایج ترین گرایش های موجود در جهان، دیدگاه ها و افق های رفتاری مورد پذیرش در یك زمان و یك جامعه معین دانست و در حقیقت علم اخلاق، علم تمیز خوب از بد است. براساس آنچه كه در غرب امروزه تحت عنوان، علم «وظیفه شناسی» تعریف می شود، مجموعه الزاماتی است كه تعیین كننده نظم یك اقدام است و به همین اعتبار است كه برای هر بخش خاص عملكردهای حرفه ای، شغلی وظیفه شناسی معینی به شكل مكتوب و غیرمكتوب در همه اجتماعات به نوعی مطرح است.اخلاق اطلاعات بدیهی است كه كاملاً مترادف با اخلاق روزنامه نگاری نیست. اخلاق رسانه ها به عنوان سازمان های خاص در سطح بسیار فراتر از مسئولیت های فردی قرار می گیرد. حیطه عملكرد این اخلاق نیز عملاً تمامی صور هنجاری شكل پذیرفته و ساخت یافته است كه از سوی سازمان های حرفه ای خاصی بقا و تداوم آنها مورد نظارت قرار می گیرد.اما دشواری اجرای اخلاق اطلاعات حتی در مفهوم ساده آن و بدون نگاه به ابعاد محتوایی به مسئله تنوع كانال های اطلاعاتی و تنوع بسیار معیارها و مقیاس های مورد استفاده برمی گردد. واقعیت آن است كه وقتی یك تكنولوژی جدید پذیرفته می شود، برخی از نتایج و عوارض كاربرد آن ممكن است اجتناب ناپذیر باشد. بالاخص اینكه هر گونه تحول تكنولوژیكی و یا اجتماعی و ... با خود تنش هایی را نیز به همراه دارد. این وضعیت ناشی از روند كند تحولات تكنولوژیكی در یك جامعه (به خصوص جوامع در حال توسعه) در دنیایی كه مجموعاً به سرعت در حال حركت است و استفاده از این تكنولوژی ها و مسائل اخلاقی وابسته به آنها است. اما اگر این تحولات به طور كلی مطلوب باشد، كل فرهنگ را در برگیرد، همه وجوه آن را شامل شود و این كار به سرعت انجام گیرد بر هم خوردگی سازمانی و عدم انطباق فردی و اجتماعی كمتری را نسبت به تغییر تدریجی در یك دوره طولانی در برخواهد داشت. در این صورت نظام اخلاقی نیز كمتر شكاف برمی دارد و تنظیم روابط اجتماعی براساس آن آسان تر صورت خواهد گرفت.برای مثال اینترنت به عنوان مهم ترین فصول جامعه اطلاعاتی همانند یك محل مجازی ملاقات عمومی شهروندان جهان است. یك نقطه تلاقی عمومی است كه در آن میلیون ها نفر از بیش از ۱۵۵ كشور جهان با هم در رابطه قرار می گیرند. آنان در هر آن به اطلاع درباره چیزهای مختلف مثل گفتگو، بازی، مشاهده تصاویر مختلف، تجارت و ... می پردازند. زیرا قاعده كلی حاكم بر اینترنت استفاده از اطلاعات به گونه ای آزاد است.

اینترنت و اخلاق گرایی

اینترنت كه در گروه بزرگراه های اطلاعاتی در مقام اول قرار گرفته است، یك بانك اطلاعاتی نیست، بلكه گسترده ترین و با اهمیت ترین شبكه كامپیوتری جهان است و شاید نمونه ای اولیه از بزرگراه های اطلاعاتی ربع اول قرن بیست و یكم باشد كه منشا تغییراتی در قلمرو فرهنگ در مفهوم عام است. اینترنت در حكم مخزنی از اطلاعات خوب و بد، زشت و زیبا، اخلاقی و غیراخلاقی می تواند تلقی شود، البته مسئله در این است كه مرزهای میان این صفات دوگانه را جامعه های مختلف چگونه تعریف می كنند.در جامعه ما اینترنت نامی كم و بیش آشنا، اما در عین حال مهم و اسرارآمیز است. نامی كه دانستنی های پراكنده درباره آن همواره در طول چند سال اخیر رو به افزایش بوده است. و توسعه و تحول سریع آن هم سبب گردیده است كه اطلاعات در این باره به سرعت كهنه شود. از سوی دیگر بسیاری از افراد، سازمان ها و به ویژه سازمان های علمی و آموزشی نیز نتوانسته اند در مقابل این پدیده نوظهور كه الگویی از یك جامعه اطلاعاتی است بی تفاوت بمانند و متقاضی اتصال به اینترنت شده اند. به هرحال با گسترش تدریجی شبكه های اطلاعاتی به خصوص اینترنت در جامعه ما، ابعاد مختلف این نوع فعالیت ها آماج انتقادات و مخالفت های گوناگونی نیز بوده است كه مهم ترین آنها در رابطه با مسائل اجتماعی _ فرهنگی نظیر تسهیل دسترسی به صفحه های مغایر با شئون اخلاقی و انتشار صور قبیحه است. هر چند كه در مقابله با این مسئله در برخی كشورها،كنترل دسترسی به برخی از این سایت ها را توصیه و عمل كرده اند.در برخی از كشورها و منجمله خود آمریكا قوانینی به تصویب رسده است كه به موجب آن انتشار تصاویر مغایر با شئون اخلاقی جامعه در شبكه های متصل به اینترنت ممنوع شده است. این ممنوعیت در مواردی شركت های برقرار كننده ارتباط میان اینترنت و استفاده كنندگان را هم مسئول قرار داده است.اما این وضعیت در خیلی از كشورهای دنیا با نارسایی های متعدد حقوقی مواجه است. به علت جدید بودن ماهیت جرائمی كه ممكن است واقع شود راه حل مناسبی در اغلب موارد به وجود نیامده است. قوانین حقوق مؤلف و هنرمندان كه در خیلی از كشورهای دنیا وجود دارد در فضای انفورماتیك كارایی خود را از دست داده است. موضوعیت اغلب این قوانین در دنیای چاپ و نشر خلاصه و فضای دیجیتال در آن جایی ندارد.

از طرفی این مسائل به ارزش های اجتماعی وابسته است. البته درباره منشأ ارزش ها، دو جهت گیری بر جریان های فكری جهان حاكم است:یك دیدگاه عقیده دارد، ترسیم جهت گیری كلی ارزش ها و هدایت كسانی كه از این جریان ها سرپیچی می كنند از جانب نیرویی خارجی امكان پذیر است. در مقابل این دیدگاه، دیدگاه دیگری وجود دارد مبنی بر اینكه انسان ها از توانایی كامل برای پی ریزی سیستم های ارزشی متناسب با سطح رشد و توانایی خود برخوردارند و با وجود چنین توانایی هایی، هیچ نیروی خارجی را یارای مداخله در زندگی آنها نیست. بلكه این انسان ها هستند كه با رشد و تكامل خود می توانند مشكلات فردی و اجتماعی خویش را حل كنند.البته دیدگاه ها و مكاتب دیگری نیز در این میان وجود دارند كه به لحاظ تئوریك به یكی از این دو جهت گیری اشاره شده، متمایل هستند. بنابراین باید گفت كه دیدگاه واحدی نسبت به ارزش ها وجود ندارد و تنها مرز مشترك میان آنها این است كه این دیدگاه ها هر یك به نوبه خود معیار میان حق و باطل و مصالح و مفاسد تلقی می شوند. اغلب میان حق و مصلحت از یك سو و باطل و مفاسد از سوی دیگر رابطه برقرار می شود .در هر صورت این درست است كه هر چیز مفیدی باید مورد استفاده قرار گیرد، اما این انسان ها هستند كه تصمیم می گیرند چگونه از تكنولوژی های مختلف استفاده كنند.

اطلاع رسانی یا اخلاق گرایی

همانگونه كه هر گونه محدودیت بر روی شبكه های اطلاعاتی در عین آنكه می تواند از بسیاری از مشكلات اخلاقی جلوگیری كند، ممكن است افرادی را از حق داشتن و كسب اطلاعات مفید محروم سازد.

در اینجاست كه اخلاقیون فقط با ترجیح خیر كثیر بر شر قلیل در مقایسه میان مفاسد و مصالح جامعه بدین اقتضا می رسند كه برخی لوازم و پیامدهای غیراخلاقی یا ضد اخلاقی از منظر خویش را تحمل كنند. اما اگر اخلاق در برابر مصلحت عمومی حرف اول را بزند می تواند حتی به خاطر یك شر قلیل، خیر كثیری را از میان راه بردارد.یكی از مبانی عملكرد اینترنت در رابطه قراردادن طرفین ارتباط است و برای برقراری كیفیت متناسب از نظر ارتباطات متقابل آنچه كه برای عاملین در شبكه ضروری است تدوین قواعد «دانش برقراری رابطه» است، چرا كه در پرتو آن می توان یك نگرش مبتنی بر تنظیم خود به خودی را میان طرفین ارتباط برقرار كرد و به این طریق فقدان كنترل مركزی را به نوعی جبران نمود.در این كنترل در عین حال نه حضور فیزیكی مشخص مطرح است و نه فرایند شناختی كه قابلیت اطمینان كافی داشته باشد. آداب معاشرت در شبكه همانند برخی از قواعد زندگی روزمره نظامی هنجاری و اخلاقی است. در حقیقت مجموعه قواعد كم و بیش ثابت و نانوشته است كه یقین می كند چه چیزی مناسب است، قواعدی كه از كاربردها و عملكردها اخذ شده است.اخلاق و آداب شبكه در برگیرنده مجموعه قواعد كم و بیش آشكار و مشخص پذیرفته شده از سوی اكثریت استفاده كنندگان اینترنت است. این قواعد از سوی شخص یا سازمان مشخصی وضع نشده است بلكه ساخته و پرداخته توده استفاده كنندگانی است كه برای خود قواعد رفتار مناسب تعیین كرده اند.بنابر این بر طبق مقتضیات فضای حاكم بر آن شبكه اطلاعاتی خاص و نوع رابطه، برنامه و موضوع هر یك از مسائل اخلاقی در سطوحی مختلف و مشخص ظاهر می شود و عكس العمل های متعددی را از طرف كاربران (مشتریان) و همچنین تولیدكنندگان سایت ها یا شبكه های مرتبط و حتی واسطه ها (توزیع كننده ها) ایجاد می كند.

بیتا بابایی راد