احمد شاملو نظری اجمالی بر زندگی نامه و آثار شاعر

● زندگی نامه

۲۱ آذر ۱۳۰۴، در تهران از مادری (کوکب) که به قول خودش چیز زیادی از او به یاد ندارد متولد شد. پدری (حیدر) داشت که به خاطر شغلش (افسرارتش) باید هرچند وقت را برای ماموریت در جایی می گذراند، پس احمد هم به ناچار از این طرف به آن طرف می رفت. در نهایت هم پدربزرگش برای سرپرستی ایشان نزد دخترش می رود، او که فردی چپ گرا بوده است، بر شاملو تاثیر می گذارد.(۵)

▪ ۱۳۲۳-۱۳۳۹

با انتقال پدرش به شمال کشور، در فعالیت‌های سیاسی آن مناطق، شرکت می کند و در طهران دستگیرو به زندان شوروی‌ها در رشت منتقل ‌می شود .خود در این باره می گوید:

«... فقط یک چیز توی ذهن من فرو رفته بود که روس و انگلیس مانع پرواز کردن این ملّت بدبخت هستند و وقتی که آلمان با روس و انگلیس در حال جنگ است، یک بچه ی ۱۵- ۱۶ ساله ... چه حادثه ای برایش اتفاق می افتد؟ ... می گوید من طرفدار آلمانم، چون دارد دشمن را می کوبد. ... در دوره ی خفقان رضا خان، فقط می دانستم که روس و انگلیس مانع پیشرفت ایران است.»(۸)

از زندان آزاد می شود، امّا با آغاز حکومت پیشه‌وری و دموکرات‌ها، چریک‌ها به منزل ا‌شان می‌ریزندو او پدرش را نزدیک به دو ساعت مقابل جوخه‌ی آتش نگه‌می‌دارند تا از مقامات بالاکسب تکلیف کنند که در نهایت نجات می یابند. پس به طهران می شتابند و شاملو برای همیشه ترک تحصیل می کند. با همسری که پدرش برایش انتخاب کرده بود (اشرف) ازدواج می کند که حاصل این ازدواج چهار فرزند می باشد. در این سال مجموعه‌ی اشعار آهنگ‌های فراموش‌شده را می سراید که آن را به همسرش تقدیم می کند. مجموعه ی اشعار قطع نامه را می سراید. مجموعه‌ی اشعار آهن‌ها و احساس ها را منتشر می کند که قسمت هایی از آن در روزنامه ی حزب توده، چاپ می شود. در این سال شاملو تنها به مدت دو ماه عضو حزب توده بوده است.(۸ ) از سویی ترجمه‌ی طلا در لجن، اثر ژیگموندموریتس و رمان بزرگ پسران مردی که قلبش از سنگ بود، اثر موریو کایی، با تعدادی داستانکوتاهِ نوشته‌ی خودش و همه‌ی یادداشت‌های فیش‌های کتاب کوچه در یورش افرادفرمانداری نظامی به خانه‌اش ضبط شده از میان می رود و خود او موفق به فرار می شود، امّا در انتها در چاپخانه‌ی روزنامه‌ی اطلاعات دستگیرمی گردد که سیزده تا چهارده ماه را در زندان قصر سپری می نماید. از زندان آزاد می شود، شعر بلند مرگ شاماهی را می سراید که اولین تجربه ی شعر روایی او به زبان محاوره است.

مجموعه‌ی اشعار هوای تازه را چاپ می کند. ازدواج دوم او با طوسی حائری صورت می گیرد.

▪ ۱۳۳۹-۱۳۵۷

مجموعه اشعارباغ آینه را چاپ می نماید، سردبیری ماهنامه‌ی اطلاعات را بر عهده می گیرد و سردبیریمجله‌ی فردوسی را قبول می کند. با آیدادر فروردین ماه ازدواج می کند و مجموعه‌ی اشعار آیدا در آینهو لحظه‌ها و همیشه را رقم می زند. مجموعه‌ی اشعارآیدا، درخت و خنجر و خاطره، را منتشر می کند و تحقیق وگردآوری و تدوین کتاب کوچه را برای سومین ‌بار، از نو آغاز می‌کند.

صفحات ونوار کاستِ «صدای شاعر» در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و اشعاری از حافظ، مولوی، نیما،خیام و شاملو ضبط می شود و سپس برای معالجه‌یآرتروز شدید گردن و عمل جراحی به پاریس می رود. جایزه ی فروغ را از طرف نویسندگان آزاد سازمان حقوق بشر نیویورک دریافت می کند. مجموعه‌ی اشعارابراهیم در آتش را چاپ می کند. در دانشگاه‌های MIT بوستون وUC برکلی امریکا، سخنرانی و شعر خوانی می کند.پس از سه ماه به ایران باز می گردد، امّا ترک ایران به عنوان اعتراض بهسیاست‌های رژیم را ترجیح می دهد. مجموعه‌ی اشعار دشنه در دیس را منتشر می کند.

▪ ۱۳۵۷-۱۳۷۸

دفتر اول کتاب کوچه، تدوین می شود. مجموعه‌ی اشعار ترانه‌های کوچک غربت را منتشر می کند و دفتر دوم کتاب کوچه تالیف می شود. دفتر سوم کتاب کوچه، تهیه می گردد. دفتر اول کتاب کوچه، چاپ می شود. دفتر دوم و سوم کتاب کوچه، منتشر می شود. جلد اول مجموعه‌ی اشعار ش در آلمان چاپ می شود و او به ایران باز می گردد. عمل جراحی در (یونیورسیتی هاسپیتال) بوستون روی مهره‌های گردنش صورت می پذیرد. مجموعه‌ی اشعار مدایح بی‌صله را در سوئد چاپ می کند. جلد چهارم کتاب کوچه، چاپ می شود. عمل جراحی روی عروق گردن و پای راستش انجام می‌شود،پریا و دخترای ننه‌دریا با صدای شاعر انتشار می یابد.عمل جراحی روی عروق پا تکرارمی‌شود و در نهایت منجر به قطع پای وی می گردد.جلد پنجم کتاب کوچه، چاپ می شود. مدایح بی صله (مجموعه‌ی اشعار) انتشارات زمانه چاپ می شود.

▪ ۱۳۷۹

کتاب کوچه (حرف ت) جلد اول، چاپ می گردد و بالاخره درساعت ۹ غروب روز یکشنبه ۲ مرداد، در منزلش در دهکده روح‌اش پرواز می کند و از عالم فانی به جهان باقی می شتابد.

شاملو به عنوان فردی فعال، کوشا و پویا در قالب های زیر ظاهر شده است:

۱) مترجم،

۲) روزنامه نگار،

۳) نویسنده ی داستان کوتاه،

۴) شاعر،

۵) فرهنگ نویس،

۶) استاد دانشگاه در برکلی و بوعلی و شریف

۷) فعالیت برای ادبیات کودکان.

● آیا شاملو شاعری است سیاسی؟

آن چه که در کتب مختلف می خوانیم و از نظرات صاحب نظران درک می کنیم، این است که شاملو شاعری است سیاسی، امّا تا از سیاست چه تعریفی داشته باشیم و از شاعر سیاسی چه تعبیری. گویند شعر سیاسی شعر اشارات پنهان به نیت بر انگیختن مردم است.(۱۱) این که به چند شعر یک شاعر استناد کنیم و به افکار و عقاید دوره ای از زندگیش توجه نماییم و سپس او را در جرگه ی شاعران سیاسی داخل کنیم، کاری منصفانه نیست.

شاعران که همواره از روحیه ای لطیف تر نسبت به سایرین برخوردارند، زودتر از بقیه ی افراد یک جامعه تحت تاثیر مسائل و مشکلات قرار می گیرند، مشکلاتی که در جامعه ایجاد می شوند و طبیعتاً تحت تاثیر اشتباهات یک حکومت حاصل شده اند. شاعر در ابتدا اجتماع پیرامون خود را می بیند، با مردم همدردی می کند و برای آنان می سراید، زیرا هنرمند متعلق به مردم است.

با این که در برخی از اشعارشاملو انتقادهای سیاسی را می بینیم، امّا این دلیلی بر سیاسی نامیدن او نمی باشد. او که تنها دو ماه و فقط دو ماه در حزب توده حضور داشته است و سپس راه اصلی خود را باز می یابد، دیگر تا آخر عمر سخنی از اوضاع مملکت بر زبان نمی راند. شاعر سیاسی شاعری است که می ایستد، مبارزه می کند و تا آخر عمر، سیاسی باقی می ماند، تا پای جان، تاخود مرگ.

شاملو شاعری است اجتماعی، دلسوز مردم و هوادار ملّت؛ امّا با این همه طوری شعر نمی سراید که همان «همه» شعرهایش را درک کنند و با آن ارتباط برقرار نمایند. اوشاعری است که برای دل خود می سراید، گاه به سوژه های ملّی پناه می برد، زمانی به اعتراض های حکومتی، مدتی به حربه های دولتی و روزگاری به نواهای عشقی. او بیشتر متاثر از اوضاع است تا موثر. جایی اشاره نشده است که فردی بر اثر خواندن شعر او بر ضد شرایط سیاسی قیام کرده یا حرکتی در راستای مقاومت از خود سر زده باشد. شاملو پس از اتفاق افتادن وقایع، آن ها را به تصویر می کشد.

در مجموع اگر کلّ اشعار او را در نظر بگیریم، نسبت شعرهای سیاسیش که باز هم در این نکته نیز شک هست- به کلّ شعرهایش اندک است. در ذیل نام برخی از اشعارش که منتقدین معتقدند سیاسی هستند و به آزادی خواهان و مبارزان تقدیم شده است، آورده می شود:

۱) مرثیه،

۲) قصیده برای انسان ماه بهمن،

۳) از زخم قلب آبایی،

۴) مرگ نازلی،

۵) ساعت اعدام.

با این که بسیاری از مضامین شعر شاملو در نقد اوضاع بد جامعه ی خویش است، امّا به تعبیر نگارنده او لزوماً شاعری سیاسی نیست.

● ابتکار، محتوا، اثر پذیری و اثر گذاری شعر شاملو

شاملو می گوید:

«شعر یک حادثه است، حادثه ای که زمان و مکان سبب سازش هست، امّا شکل بندیش در زبان صورت می گیرد.» (۸)

شاید همین عقیده ی او موجب شد تا وی از نظر زبان و قدرت تصویر یکی از نیرومندترین گویندگان عصر حاضر به شمار آید. (۳) تصاویری که او می آفریند، تک و خاص است و به ندرت در اشعار سایرین دیده می شود.

فردی که شاملو را شاعر کرد و او را در این مسیر قرار داد «نیما» است. شاملو می گوید:

«شعر ناقوس نیما را برای اولین بار در صفحات داخلی آن(روزنامه ی پولاد) خواندم و دیدم که شعر او غیر از شعر شاعران مجلات آن دوران است. ... طرفگی و تازگی کار او چنان بر من اثر گذاشت، که شروع کردم به شعر گفتن و شاعر شدم. (۸)

منابع و ماخذ

۱- احمدی احمد، حسین رزمجو، سیر سخن، باستان، ۱۳۴۳

صفحات: ۵۴۴

۲- براهنی رضا، طلا در مس در شعر و شاعری، جلد۲، کتابنامه،۱۳۷۱

صفحات:۵۷۴

۳- براهنی رضا ، طلا در مس در شعر و شاعری، جلد ۳، کتابنامه، ۱۳۷۱

صفحات: ۱۶۶۱

۴- شفق مجید، شاعران طهران از آغاز تا امروز، جلد ۱، سنایی، ۱۳۷۷

صفحات: ۱۳۶،۱۳۹، ۱۴۰،۱۵۰،۱۵۱،۲۲۰،۲۲۱

۵- مجابی جواد، آینه ی بامداد، طهران، فصل سبز، سال ۱۳۸۰

صفحات: ۱۳۷،۱۶۶

۶- جنتی اسماعیل، ستاره باران جواب یم سلام(نامه های احمد شاملو به مهدی اخوان لنگرودی)، طهران، یوشیج، ۱۳۸۰