فرصتی برای هویت یابی

اوقات فراغت چنان در پدیده جوانی تنیده است كه باید آن را منشأ شناخت و به رسمیت شناخته شدن دوران جوانی و هویت دانست

تأثیرات مهمی كه گذراندن اوقات فراغت در دوران معاصر بر فضای سیاست، فرهنگ، اقتصاد و بر جوامع و خانواده و جوانان گذاشته است نه تنها مصرف كنندگان صنعت اوقات فراغت بلكه تولیدكنندگان كالاهای اوقات فراغت را نیز به تنوع طلبی و ساختار شكنی بنیادها وادار كرده است، تا دائماً و خلاقانه عناصری از اوقات فراغت را ابداع كنند و با انتخاب اجزاء متفاوت فرهنگی و تركیب آنها با یكدیگر، هویت های جدید را بجویند. این پیوند مستحكم، در گفتمانی كه جوانی را به عنوان سرمایه نه تهدید می شناسد، عامل تداوم فرهنگ و ادغام و یكپارچگی اجتماعی و توسعه روزافزون تولید فرهنگ شده است. فرهنگ و صنعت اوقات فراغت زمانی می تواند پاسخگوی درخواست جوانان باشد كه شاهد متنوع شدن عرصه تولید و مصرف در بخش فرهنگ باشیم و بدین ترتیب، شیوه های متناسب با نیازهای نوین گذران اوقات فراغت شكل گیرد. مطلبی كه در پی می آید برنامه اوقات فراغت جوانان را در برنامه چهارم توسعه مورد بررسی قرار می دهد كه از نظرتان می گذرد.بشر، امروز بیش از هر زمان دیگری، اوقات فراغت دارد. طبق پژوهشی كه در آمریكا انجام شده است، بین سال های ۱۸۹۰ تا ،۱۹۵۹ میانگین ساعات كار مردم، كه در سال ۱۸۹۰ بالغ بر ۱۰۰ ساعت كار در هفته بوده، در سال ۱۹۵۹ به ۶۰ ساعت كاهش یافته، كه در سال های اخیر از این مقدار نیز كاسته شده است. این كاهش ساعت كار و افزایش اوقات فراغت، لزوم توجه به این اوقات را آشكار می سازد. چارلز رایت بیل در مورد گذران زندگی، ارقامی (به طور میانگین) به دست داده است كه قابل توجه است:

انسان در طی سال، ۸۷۶۰ ساعت زمان در اختیار دارد كه به طریق زیر سپری می كند: در هر شبانه روز، ۸ ساعت برای خواب، ۸ ساعت برای كار، ۲ ساعت در رفت و آمد، ۲ ساعت برای خورد و خوراك و ۱ ساعت برای پوشیدن و تعویض لباس. با انجام این محاسبات برای یك سال، ملاحظه می شود كه در هر سال، ۱۹۳۰ ساعت وقت آزاد برای هر فرد وجود دارد كه ۲۲ درصد متوسط عمر یك انسان است. چنانچه این رقم را در مورد جمعیت فعال هر جامعه در نظر بگیریم، می توانیم به میزان نیروی اضافی و آزادی كه در اختیار هر جامعه است، پی ببریم.

با توجه به موارد فوق، با افرایش زمان فراغت، گونه های نوینی از فراغت نیز مطرح می شود. به طوری كه می توان گفت امروزه، فراغت پدیده ای جمعی تلقی می شود و با صنعتی شدن جوامع، پیشرفت وسایل ارتباط جمعی و مشاركت نهادهای گوناگون در امر برنامه ریزی برای اوقات فراغت، به صورت یكی از برنامه های مهم برای ملت ها و دولت ها در آمده است.امروزه تحقیق و برنامه ریزی برای اوقات فراغت در هر كشور فقط جزء وظایف دولت به شمار نمی رود، بلكه مراكز علمی، مسئولان برگزاری كنفرانس ها و سمینارهای منطقه ای و بین المللی نیز به فعالیت در جهت پژوهش و برنامه ریزی اوقات فراغت مشغول شده اند. یكی از این مراكز، «مركز اروپایی اوقات فراغت و آموزش» است كه در سال ۱۹۶۸ با همكاری یونسكو تأسیس شد و از سال ۱۹۶۹ فعالیت خود را آغاز كرده است. فعالیت های این مركز، به ایجاد جامعه شناسی جدیدی از اوقات فراغت با زیر شاخه های رسانه، جامعه شناسی، جهانگردی و... منجر شده است كه از نظر مفاهیم و موضوع ها، با دیگر خرده فرهنگ ها و به ویژه آنهایی كه به مسایل مربوط به جوانان علاقه مند هستند، مربوط می شوند. از فعالیت های دیگر این مركز، هدایت پژوهش در سطح ملی در كشورهای مختلف است. در بسیاری از كشورها، شمار متخصصان و مشاوران پژوهشی در امور اوقات فراغت با كمبود مواجه است. به همین دلیل، با فعالیت مركز مذكور و بحث های جامعه شناسی در مورد اوقات فراغت و گردهمایی ها، درج مقاله در نشریه جامعه و اوقات فراغت و تنظیم مجموعه ای از كتاب شناسی های این كشورها به صورت یك مجموعه بین المللی، در پژوهش ها و فعالیت های فرهنگی- آموزشی مربوط به اوقات فراغت هدایت می شوند.از سوی دیگر، پی بردن به اهمیت اوقات فراغت و برنامه ریزی برای این اوقات توسط دولت ها، معایبی نیز دربرداشته است؛ از جمله آن كه به جای توجه به مقاصد اصلی گذران اوقات فراغت، كه همان حفظ سلامت، گسترش بهداشت، آمادگی دفاعی، ایجاد نشاط، كسب آگاهی های اجتماعی و شركت در امور آموزشی است، از اوقات فراغت به عنوان عاملی برای تخدیر و سرگرم نگه داشتن ملل جهان توسط حكومت ها، به كمك وسایل ارتباط جمعی، سوء استفاده می كنند. بنابراین، باید توجه داشت، وظیفه پژوهشگران، ارزیابی و توجه به نحوه گذران اوقات فراغت و نهادهای برنامه ریز این اوقات نظیر: رادیو، تلویزیون، مطبوعات و برنامه های رایانه ای است.

مفهوم و تعاریف فراغت

فراغت در فرهنگ های گوناگون جایگاه مختلفی دارد و در تعریف آن، اختلاف آرا مشاهده می شود. پاره ای آن را آزادی از كار می دانند. در صورتی كه برخی آن را نوعی عامل و ابزار كنترل اجتماعی تلقی كرده اند. برخی نیز آن را زمانی غیر از بیكاری می دانند. از تمام این نظرها می توان استنباط كرد كه زمان فراغت زمانی است كه فرد با توجه به علاقه شخصی و قابلیت خود سپری می كند. با این حال، بررسی آرای اندیشمندان و محققان برای شناخت گسترده تر اوقات فراغت ضروری است.افلاطون در مدینه فاضله برای گذراندن اوقات فراغت تأكید زیادی بر موسیقی و ورزش دارد. اگوست كنت معتقد است اوقات فراغت لحظات امكان توسعه و پیشرفت انسان می باشد. انگلس پیشنهاد می كند كه از ساعت های كار كاسته شود، تا این كه به حد كافی زمان آزاد برای شركت در امور اجتماعی و عمومی باقی بماند. ماركس اوقات فراغت را در حقیقت فضای رشد و پیشرفت انسان تعریف می كند. برتراند راسل معتقد است فنون جدید این امكان را فراهم كرده است كه اوقات فراغت تا حدودی از چارچوب امتیازهای طبقه های ممتاز خارج شده در بین تمام افراد سرشكن شود.اوقات فراغت مانند هر نیازی، بسته به وضعیت فرد و محیط اجتماعی، متغیر بوده و میان جوانان و بزرگسالان تفاوت داشته و دائماً در حال تغییر است. علیرغم این كه دامنه سنی جوانی در كشور سنین بین ۱۵-۲۹ ساله تعریف شده است ولی با توجه به بررسی های آماری اكثر استفاده كنندگان از برنامه های فراغتی، نوجوانان و جوانان یعنی گروه سنی ۱۰ تا ۲۴ ساله كشور می باشند.اوقات در لغت به معنای زمان ها و فراغت به مفهوم آسایش، استراحت، آسودگی و رهایی از كار می باشد (فرهنگ دهخدا) و در اصطلاح عبارت است از: فرصت و زمانی كه پس از انجام رساندن كار و شغل روزانه باقی می ماند یا سرگرمی ها، تفریحات و فعالیت هایی كه به هنگام آسودگی از كار عادی با شوق و رغبت به آنها می پردازند. مفهوم اوقات فراغت با مفاهیم دیگری همچون فرهنگ، بازی، كار و ورزش ارتباط داشته ولی از تمام این مفاهیم متمایز می باشد. تعاریف گوناگونی برای اوقات فراغت از دیدگاه های مختلف جامعه شناختی، روانشناختی و فرهنگی و با توجه به رویكردهای مختلف نظری، ارایه شده است.علیرغم این كه تصور می شود فراغت خاص جامعه صنعتی بوده است، بررسی های تاریخی نشان می دهد كه در تمام مراحل تاریخی زندگی بشر، اوقات فراغت وجود داشته و در دوره ما قبل شهرنشینی، دوره شهرنشینی و قرن اخیر، توجه به چگونگی گذران اوقات فراغت افراد و پر كردن آن یكی از مسایل و دغدغه های دولت ها بوده است. در دین مبین اسلام نیز تاكید خاصی بر چگونگی گذران اوقات فراغت شده است و اسلام اساساً بر جهت گیری های علمی انسان تاكید و وی را مكلف می كند تا نسبت به گذران اوقات فراغتش احساس مسئولیت كند. از دیدگاه الهی اوقات فراغت در كنار اوقات كار قرار دارد و فرصتی است كه باید از آن برای پاسخ دادن به حس كمال جویی بهره برداری كرد. در احادیث رسیده از پیامبر اكرم(ص) و ائمه معصومین تاكید شده است كه انسان باید ایام روز خود را سه بخش نماید و یك سوم آن را به تفریحات و سرگرمی اختصاص دهد .اندیشمندان و متفكرین، كاركردهای گوناگونی برای اوقات فراغت و فعالیت های فراغتی قائل شده اند اما وجوه مشترك دیدگاه های این اندیشمندان حداقل شامل مواردی از جمله استراحت، تجدید قوا و تمدد اعصاب، تفریح و سرگرمی، رشد شخصیت و برقراری تعادل در شكل گیری هویت، كسب معلومات و ارتقاء آگاهی ها و پرورش و شكوفایی استعدادها و خلاقیت ها می شود. لذا برنامه ریزی برای اوقات فراغت جوانان ضمن این كه نقش مكمل در برنامه های رسمی تربیتی جوانان ایفا می نماید مانع از گسترش بزهكاری جوان شده و در شكل توسعه یافته خود می تواند جوانان را مسئولیت پذیر، جامعه پذیر و مشاركت جو به بار آورد.

تحقق كاركردهای اوقات فراغت فوق الذكر مشروط به موارد ذیل است:

- فارغ بودن از اجبار و وظایف اجتماعی

- نداشتن هدف سودجویانه

- احساس رضایت مندی و لذت

- انتخاب به نحو آزاد و دلخواه

- نداشتن هدف سیاسی یا عقیدتی (بررسی وضعیت اوقات فراغت جوانان، سازمان ملی جوانان، ۱۳۸۱)

- انواع فعالیت های فراغتی: مجموعه مطالعات انجام شده در خصوص انواع برنامه های فراغتی نشان دهنده تنوع بسیار زیاد هم در محتوای برنامه های فراغتی و هم در چگونگی اجرای آن می باشد. در یك تقسیم بندی كلی و هدف گرا، شیوه های گذران اوقات فراغت را می توان به چهار دسته كلی، شیوه های فردی غیرفعال از قبیل تماشای تلویزیون، استفاده از كامپیوتر و اینترنت و... شیوه های جمعی غیرفعال از قبیل تماشای مسابقات ورزشی و... شیوه های فردی فعال از جمله كارهای هنری، موسیقی، شركت در پایگاه های بسیج و... و شیوه های جمعی فعال از قبیل بازی و ورزش، گردش های دسته جمعی و... تقسیم كرد (كلیات طرح جامعه ساماندهی اوقات فراغت جوانان، سازمان ملی جوانان، ۱۳۸۲).

---