اصل بی طرفی در تحقیق

در جریان تحقیق تفاوت عمده ای در علوم انسانی و اجتماعی در مقایسه با علوم تجربی دیده می شود

در جریان تحقیق تفاوت عمده‌ای در علوم انسانی و اجتماعی در مقایسه با علوم تجربی دیده‌می‌شود. وجود احساسات طرفدارانه یا مخالفت جویانه و نیز احساس مشخص بودن نتیجه دو آفت عمده‌ای هستند که دقت بیشتر در تحقیقات این علوم را ضروری می‌سازند. طرفداری از یک دین، یک حزب سیاسی، یک شهر، یک تیم ورزشی و... مثالهایی هستند که به وفور در موضوعات تحقیق وجود داشته و خطر عدم رعایت امانت و تغییر غیر موجه نتیجه را ایجاد می‌نمایند. اقدامات ضروری و نکات لازم الرعایه برای جلوگیری از این مشکل (عدم رعایت بی‌طرفی) یکی از محور‌های اساسی بحث روش تحقیق می‌باشد که پس از تبیین ابعاد این مشکل موضوع این مقاله می‌باشند. این اقدامات برای پنج مرحله عمده تحقیق یعنی انتخاب همکاران، تبیین یا اصلاح موضوع، انتخاب روشهای تحقیق، انتخاب منبع و بالاخره تجزیه وتحلیل و جمع بندی نتایج پیشنهاد و توضیح داده شده است.

درعلوم انسانی و اجتماعی تفاوت عمده‌ای نسبت به علوم تجربی درجریان تحقیق دیده می‌شود. درعلوم تجربی معمولاً محقق نسبت به نتیجه تحقیق احساس طرفدارانه یا مخالفت جویانه‌ای ندارد. به‌علاوه در این تحقیقات معمولاً احساس معلوم بودن نتیجه قبل از انجام تحقیق وجود ندارد و محقق نمی‌تواند قبل از آزمایش بگوید معلوم است که مثلاً اسیدکلریدریک موجب ذوب‌شدن فلز آهن می‌شود، اما در بسیاری موارد در تحقیقات علوم انسانی معمولاً محقق نسبت به نتیجه دارای نوعی میل واحساس است که می‌تواند موجب مداخله غیرموجه و تغییر نتیجه تحقیق به شکل دلخواه او بشود (عدم رعایت بی‌طرفی). طرفداری از یک دین، یک حزب سیاسی، یک شهر، یک تیم ورزشی و... مثالهایی هستند که به وفور در موضوعات تحقیق وجود داشته و خطر عدم رعایت امانت و تغییر غیر موجه نتیجه را ایجاد می‌نمایند. اقدامات ضروری و نکات لازم‌الرعایه برای جلوگیری از این مشکل (عدم رعایت بی‌طرفی) یکی از محور‌های اساسی بحث روش تحقیق بوده و صاحب‌نظران بزرگی به این موضوع به عنوان دغدغه‌ای جدی که قابلیت اعتماد نتایج تحقیقات را به شدت کاهش داده و به تضییع هزینه‌های گزاف انجام شده می‌انجامد، پرداخته‌اند. تبیین ابعاد این مشکل و روشهای کاهش آن موضوع این مقاله می‌باشد[۲].

چنان‌که قبلاً گفته شد در بسیاری از موارد در تحقیقات مربوط به موضوعات علوم انسانی محقق نسبت به نتیجه تحقیق حساسیت داشته و مایل است در صورت امکان نتیجه دلخواه خود را به عنوان نتیجه تحقیق به کارفرما ارائه نماید. به همین دلیل در بسیاری از موارد نتیجه تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی به دلیل عدم اطمینان در مورد بی‌طرفی محقق مورد تردید قرار می‌گیرند.به عنوان مثال تحقیق در مورد محبوبیت تیمهای ورزشی استقلال و پیروزی، محبوبیت جناح اصلاح‌طلب و اصول‌گرا و... نمونه‌هایی از تحقیقاتی هستند که اطمینان در مورد آنها بسیار دشوار و گاهی غیرممکن است.

بررسیهای مختلف نشان می‌دهند که عمده‌ترین موارد مداخله غیر موجه محقق یا محققین در نتیجه تحقیق موارد زیر می‌باشند.

الف) حوزه مسائل دینی: دین به عنوان یکی از قوی‌ترین و مؤثرترین نهاد‌های زندگی بشر همواره طرفداریها و مخالفتهای تعصب‌آمیزی را موجب می‌شده است. تجربه نشان می‌دهد که حتی اشخاص نه چندان مذهبی از مداخله در نتیجه تحقیق در صورتی‌که احساس کنند به زیان مذهب آنان است ابایی نداشته و به آن دست می‌یازند. در نقطه مقابل نیز چنین وضعی وجود دارد و بسیاری از مخالفین با ادیان به گونه‌ای تعصب‌آمیز تحقیقاتی را که نتایج مثبتی به سود مذاهب ارائه می‌نمایند، نمی‌پذیرند و می‌توان با اطمینان گفت اگر آنان مجری طرحی پژوهشی باشند در تحریف چنین نتایجی درنگ نمی‌نمایند. احساسات ضد مذهبی مارکسیستها و پوزیتیویستها دو نمونه از چنین تعصبات ضدمذهبی می‌باشند.

ب) حوزه مسائل میهنی و بومی‌: احساسات ملی و حتی منطقه‌ای نیز معمولاً ‌ازچنان قوتی برخوردار هستند که می‌توانند به مداخله درنتیجه تحقیق توسط محقق یا گروه تحقیق منجر شوند. بندرت اتفاق می‌افتد که یک محقق ایرانی نتیجه تحقیق خود را که عیوب ایرانیان را به طور مؤثری افشا نموده باشد ارائه نماید. حداقل کاری که معمولاً ‌چنین اشخاصی انجام می‌دهند بیان نتیجه به‌گونه‌ای است که عیوب مورد بحث را کم رنگ یا کم اهمیت جلوه دهد. همین داستان درمورد مناطق مختلف یک کشور نیز صادق است. احتمال زیادی وجود دارد که یک محقق خراسانی درصورتی‌که احساس کند نتیجه حاصله از تحقیق به زیان خراسانیها درمقایسه با مردم تهران واصفهان می‌شود با مداخله مصلحت‌بینانه نتیجه را درجهت کاهش زیان فوق تغییردهد.

ج) حوزه مسائل قومی‌: قومیت نیز همانند دین وملیت ریشه‌ای قوی درعواطف انسانها داشته محبتها، خشونتها وجنگهای بسیاری را درطول تاریخ موجب گردیده ودرصورت ضرورت توانسته به راحتی محقق را به مداخله درنتیجه تحقیق وادار نماید.

د) حوزه مسائل ورزشی و هنری: امروزه بسیاری ازانسانها به‌گونه‌ای نسبت به چهره‌های هنری و ورزشی یا باشگاههای ورزشی احساسات تعصب آمیز مثبت یا منفی داشته وحاضر نیستند حقایق شیرین و مطلوب یا تلخ و نامطلوب آنها را بپذیرند. چنین افرادی درصورت قرارگرفتن درجایگاه محقق و پژوهشگر ممکن است به راحتی درنتیجه تحقیق، مداخله نموده و آن را به سمت دلخواه هدایت نمایند.

ه) حوزه مسائل احزاب و گروههای سیاسی: احزاب و گروههای سیاسی نیز معمولاً ‌دارای طرفداران ومخالفان متعصب بوده وازموضوعاتی هستند که درتحقیقات ومطالعات اجتماعی درمعرض مداخلات جانبدارانه نسبتاً‌قوی می‌باشند. اگر نظرسنجیها را نوعی تحقیق اجتماعی یا سیاسی به حساب بیاوریم، امروزه درکشور ایران اصطلاح نظر‌سازی بسیاررواج داشته وعموم مردم این باور را پیدا کرده‌اند که بسیاری ازنظر سنجیها توسط طرفداران احزاب با نتایج ازپیش تعیین شده انجام گرفته وهمین موجب کاهش شدید اعتبار مجموعه نظرسنجیهای سیاسی گردیده‌است.

یافتن روشهایی برای کاهش احتمال مداخله غیر موجه محقق ضمن افزایش میزان اعتماد به تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی موجبات پیشرفت این علوم و استفاده بهینه از هزینه‌های انجام شده خواهد گردید.

برای رسیدن به این منظور و جلوگیری از دخالت احساس محقق در نتیجه تحقیق باید زمینه‌های مداخله او در مراحل مختلف تحقیق، شناسایی و با اندیشیدن تمهیداتی این مداخلات از بین بروند. مراحلی از تحقیق که در آنها احتمال اعمال نظر محقق یا همکاران او وجود دارد را در پنج مرحله به شرح زیر می‌توان خلاصه نمود:

۱) انتخاب همکاران

۲) تبیین یا اصلاح موضوع

۳) انتخاب روشهای تحقیق

۴) انتخاب منبع

۵) تجزیه وتحلیل و جمع بندی.

درمراحل پنج‌گانه فوق محقق می‌تواند برنتیجه تحقیق درجهت تمایلات خود اثر بگذارد.

▪ انتخاب محقق و همکاران

صرف‌نظر ازانتخاب موضوع تحقیق و مدیر پروژه تحقیقاتی (محقق) که توسط کارفرمای پروژه انجام می‌گیرد انتخاب همکاران مدیر پروژه تحقیقاتی اوّلین موردی است که دخالت از سوی محقق در آن در جهت تأثیر بر نتایج تحقیق امکان پذیر است.چنان‌که گفته شد انتخاب شخص محقق معمولاً توسط کارفرما انجام شده وفرض بر این است که سعی کارفرما بر انتخاب یک فرد بی‌طرف خواهد بود، زیرا به استثنای بعضی موارد که نوعی سندسازی در جهت یک هدف از پیش تعیین شده مطرح است هدف کارفرما رسیدن به حقیقت می‌باشد و قاعدتاً او شخصی را انتخاب می‌کند که مورد اعتماد بوده و احتمال مداخله غیر موجه در جریان تحقیق برای او وجود نداشته یا ضعیف باشد.

اکنون سؤال این است که آیا انتخاب یک فرد قابل‌اعتماد برای اطمینان به نتیجه تحقیق از جهت اعمال نظر احتمالی محقق و همکاران او کفایت می‌کند؟ به دو دلیل پاسخ به این سؤال منفی است: اولاً احتمال اشتباه در انتخاب مدیر پروژه یا همکاران وجود دارد و بسیارند کارفرمایانی که پس از تحویل نتیجه تحقیق به اشتباه خود در بی‌طرفی محقق پی‌برده و در یافته‌اند که علی‌رغم هزینه‌های زیاد، تحقیق انجام شده به دلیل عدم رعایت امانت و صداقت قابل استفاده نیست. ثانیاً در بسیاری موارد اطمینان کارفرما جهت استفاده از نتیجه تحقیق کافی نبوده و تحقیق باید برای دیگرانی که ممکن است یک جامعه بزرگ باشند اعتمادآور باشد. به این دلایل علاوه بر انتخاب یک محقق امین و بی‌طرف باید نظارت کافی بر رعایت اصل بی‌طرفی در سایر مراحل تحقیق نیز انجام گیرد تا اطمینان مورد نظر حاصل گردد.

چنان‌که قبلاً گفته شد اوّلین مرحله نفوذ احتمالی محقق، مرحله انتخاب تیم و همکاران تحقیق می‌باشد. در مرحله انتخاب همکار این محقق است که تصمیم‌گیری نموده و اگر در کنار مسائلی مثل تخصص، علاقه، توان و ... مسئله بی‌طرفی را در نظر نگیرد از همان آغاز نتیجه تحقیق را در جهتی خاص متاثر ساخته است. برای پیشگیری از این خطر رعایت نکات زیر در مرحله انتخاب همکاران تحقیق توصیه می‌شود:

الف) تعداد همکاران حتی المقدور زیادتر شود. معمولاً در گروههای بزرگتر احتمال توافق در مورد یک مداخله غیر موجه کمتر است و افراد به‌راحتی نمی‌توانند در چنین موردی به یکدیگر کاملاً اعتماد کنند. نتیجه اینکه بیشتر‌شدن افراد گروه تحقیق احتمال مداخله سوء محقق یا همکاران او را کاهش می‌دهد.

ب) همکاران تحقیق از سلیقه‌های متفاوت در زمینه‌ای که احتمال مداخله داده می‌شود انتخاب شوند تا احتمال تفاهم آنان در مورد یک مداخله ناصواب باز هم کمتر شود.

ج) انتخاب یک یا چند فرد جدید و ناشناس با سایر افراد گروه تحقیق به دلیل نبودنِ اعتماد بازهم قابلیت تفاهم در مورد یک مداخله انحرافی را کاهش داده و ضریب اعتماد به بی‌طرفی تیم تحقیق را افزایش می‌دهد. البته این افراد تا مدتی نیز ممکن است به دلیل عدم آشنایی با روحیات و توانمندیهای سایر افراد گروه موجب کم‌شدن کارآیی نیز بشوند.

▪ تبیین و اصلاح موضوع یا سؤالات و فرضیات تحقیق

مرحله بعدی که احتمال مداخله محقق وجود دارد تبیین و اصلاح موضوع است. در اصلاح موضوع وبه‌ویژه دربیان دقیق آن می‌شود به گونه‌ای عمل کرد که احساس محقق کم و بیش درقدمهای بعدی دخالت داشته باشد. پس از انتخاب موضوع و مدیر پروژه تحقیقاتی (محقق) توسط کارفرما، معمولاً محقق مأموریت می‌یابد که شرح خدمات یا پیشنهادیه تحقیق را تهیه و جهت تصویب به کارفرما تحویل دهد. این مأموریت شامل تعریف مسئله یا موضوع مورد تحقیق، ابعادی از موضوع که باید مورد بررسی قرار گیرند،فرضیات یا سؤالات اساسی که باید تحقیق پاسخ آنهارا دریابد، جامعه آماری یا منابع تحقیق، روش گردآوری اطلاعات و تجزیه وتحلیل آنها همراه با گروه همکاران تحقیق و سوابق آنان می‌باشد. موارد بسیاری نیز اتفاق می‌افتدکه محقق در جریان اجرای پروژه شرح خدمات و پیشنهادیه را با توافق کارفرما تغییر می‌دهد.

یک محقق مداخله‌گر و غیرامین در تمام موارد فوق می‌تواند جریان تحقیق را به نفع تمایلات خود شکل داده و متأثر نماید. انتخاب ابعادی از موضوع که به نتیجه دلخواه او کمک نموده یا نپرداختن به ابعادی از موضوع که نتیجه آنها احتمالاً در جهت تمایل او نیست، انتخاب روش تحقیق به شرحی که بعداً ذکر می‌شود، انتخاب نوع سؤالات یا فرضیات تحقیق و... مواردی از این مداخله می‌باشند. مثلاً اگر موضوع تحقیق نظرات مردم درباره دادگاه کرباسچی است می‌توان باتبیین آن به دوگونه متفاوت دونوع جواب متفاوت به‌دست آورد.

حالت اوّل این است که مثلاً بگوییم "آیا در دادگاه کرباسچی همه موازین قانونی رعایت شده و عدل و انصاف کامل بر جریان دادگاه حاکم بوده است؟" کاملاً روشن است که پاسخ به این سؤال بندرت ممکن است در مورد هر جلسه دادگاه به‌ویژه دادگاه فوق که مورد نزاع جریانات سیاسی نیز گردید کاملاً مثبت باشد، زیرا اوّلاً برداشت پرسش‌شوندگان از قوانین و مقررات و نیز عدل و انصاف متفاوت بوده و کافی است هر یک شبهه کوچکی در این زمینه داشته باشند و ثانیاً امکان وجود درصدی از خطا در هرمحاکمه‌ای امری طبیعی می‌باشد. در این مثال محقق با تبیین موضوع و طرح سؤال به شکل خاص نتیجه‌گیری می‌نماید که اکثریت افراد نمونه انتخابی جریان دادگاه را خالی از اشکال ندانسته‌اند.

همین موضوع به صورت دیگری نیز می‌تواند بیان و مورد تحقیق قرار گیرد. "در مقایسه با محاکمه‌های مشابه، جریان دادگاه کرباسچی از نظر رعایت موازین حقوقی چگونه ارزیابی می‌شود؟". بسیار روشن است که نتیجه حاصله از این پرسش اشکالات بسیار کمتری را به دادگاه مورد تحقیق وارد می‌نماید زیرا بسیاری از اشکالات موجود در دادگاه مزبور در سایر محاکمات قضایی نیز وجود دارند.

این جریان حتی در انتخاب نوع سؤالات نیز می‌تواند به گونه‌ای دیگر رخ دهد. به نتیجه احتمالی سؤال به دو شکل زیر توجه کنید.

ـ با توجه به خدمات آقای کرباسچی شما موافق رأی دادگاه هستید؟

ـ با توجه به ضرورت رعایت قوانین و اینکه آقای کرباسچی متهم به عمل برخلاف قانون است آیا شما با محاکمه ایشان موافق هستید؟

روشن است که در پاسخ به این دو سؤال دوگونه متفاوت جواب از پرسش شوندگان شنیده خواهد شد.

نمونه‌های زیاد دیگری می‌توان بیان نمود که محقق در مرحله تبیین، شرح مسئله یا فرضیات، شرح خدمات یا مسئله مجهول تحقیق مداخله نموده و آن‌را به سمت دلخواه سوق دهد. راه حل از پیش تعیین شده‌ای برای این قبیل مداخلات وجود ندارد و کارفرما باید با دقت نظر بیشتر از این‌گونه مداخلات ممانعت به عمل آورد. استفاده از ارزیابان مجموعاً قابل اعتماد از نظر دانش و بی‌طرفی می‌تواند در تشخیص این موارد کمک بسیاری به کارفرما بنماید.

▪ انتخاب روشها

مرحله بعدی انتخاب روشهاست. در این مرحله نیز ممکن است محقق به شیوه‌های مختلف بر نتیجه تحقیق اثر بگذارد. روش کلی تحقیق (کتابخانه‌ای یا میدانی) اوّلین موردی است که می‌تواند به صورت مداخله جویانه انتخاب شود و نتیجه تحقیق را تحت تأثیر قرار دهد. به عنوان مثال در جایی که باید روش میدانی مورد استفاده قرار گیرد، با توجیهات خاصی روش کتابخانه‌ای را که ممکن است پاسخ متفاوت و مطلوب‌تری (از نظرمحقق) داشته باشد باید جایگزین نمود. به عنوان مثال در مواردی ممکن است با توجه به ارزیابی محقق از افکار عمومی‌مراجعه و نظر خواهی مستقیم از جامعه پاسخ مورد علاقه او را به دنبال نداشته باشد اما روش کتابخانه‌ای و مراجعه به آمار محقق را به نتیجه از پیش تعیین شده برساند (یا بالعکس). به عنوان دومین مورد از مواردی که محقق در مرحله انتخاب روشها ممکن است در نتیجه تحقیق مداخله بنماید می‌توان از مرحله پرسشگری یاد نمود.درمطالعات میدانی می‌توان روش پرسشگری یا پرسش شوندگان را به‌گونه‌ای انتخاب کرد که نتیجه موافق سلیقه محقق حاصل شود. به عنوان مثال ممکن است در مواردی پرسشنامه را به جای مصاحبه انتخاب کرد، چون در پرسشنامه افراد معمولاً حوصله پاسخگویی مفصل نداشته و به پاسخهای کلی اکتفا می‌نمایند و این امر امکان تفسیر به رأی پاسخها را ایجاد می‌نماید. تکرار عملیات میدانی نیز در مواردی می‌تواند به تغییر نتایج به سمت دلخواه کمک کند. مثلاً در صورتی‌که شرایط امروز نسبت به زمان تکمیل پرسشنامه یا انجام مصاحبه در جهت دلخواه محقق تغییر کرده باشد، می‌شود با تکرار پرسشگری ازاین تفاوت شرایط به نفع سلیقه خاصی بهره برداری کرد بدون آنکه به تغییر شرایط و عامل تغییردهنده اشاره نمود.

یکی از روشهایی که می‌توان این‌گونه مداخلات را کاهش داد این است که محقق قبل از ورود به عرصه جمع آوری اطلاعات روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات (عقلی،تجربی،مصاحبه،پرسشنامه و...) را تعیین کند وخود را در مقابل انتخاب انجام شده از قبل قرار بدهد، به‌گونه‌ای که در زمان عملیات میدانی امکان اعمال سلیقه خود یا همکاران را نداشته باشد.

▪ انتخاب منبع

محققی که به‌دنبال اثرگذاری بر نتیجه تحقیق است در مرحله انتخاب منبع نیزامکان اعمال سلیقه را دارا می‌باشد. به‌طور کلی هم در مطالعات کتابخانه‌ای و هم در مطالعات میدانی می‌توان منبع را به گونه‌ای انتخاب کرد که نتیجه به سمت دلخواه پیش رود. در روش کتابخانه‌ای محقق می‌تواند عمدتاً از آثار مؤلفینی که گرایش دلخواه داشته‌اند استفاده نماید یا حتی کتابخانه‌ای را انتخاب کند که منابع دلخواه او درآن بیشتر وجود دارند. در مطالعات میدانی و در انتخاب نمونه ازجامعه آماری نیز می‌توان انتخاب جهت دار صورت داد به‌طوری که به قول آمارگرها انتخاب کاملاً تصادفی نباشد. انتخاب جغرافیایی جامعه آماری، انتخاب سنی، انتخاب شغلی وامثال اینها درجامعه آماری هرکدام می‌تواند برنتیجه تحقیق اثر بگذارد.

▪ مرحله تجزیه وتحلیل اطلاعات و جمع بندی آنها

جمع بندی وتجزیه وتحلیل اطلاعات مرحله دیگری است که طی آن دربسیاری ازموارد، محقق به طرق مختلف دخالت می‌کند. محقق می‌تواند بسیاری ازپاسخها را با این استدلال که پاسخگو به درستی انتخاب نشده یا مقصود را درست درک نکرده است ازاعتبار ساقط کند و به این ترتیب درصدها را دست‌کاری و نتیجه را به یک سمت وسوی خاص هدایت نماید.

بازبینی تحقیق وارزیابی آن روشی است که می‌تواند تاحدودی ازدخالتها کم کند. این ارزیابی به دوشکل می‌تواند تحقیق را به سمت بی‌طرفی هدایت کند. اوّلاً اگر محقق بداند که آخر الامر بازبینی وجود دارد ازهمان ابتدا سعی می‌کند مداخلات خود را کاهش دهد. ثانیاً دربسیاری ازموارد یکسونگری درتحقیق توسط ارزیاب قابل احراز است.نتیجه اینکه با پیش‌بینی ارزیابی نهایی می‌توان از مداخله ناصواب محقق جلوگیری نموده یا آن‌ را تشخیص داد.

در خاتمه دو نکته دیگر برای رعایت اصل بی طرفی توصیه می‌شود:

الف)ثبت مشاهدات ونتایج مطالعه درتمام موارد: معمولاً دست‌کاری و تغییر مشاهدات، پاسخها و... اگر به‌صورت کتبی ثبت شوند مشکل‌تر می‌شود، زیرا احتمال تشخیص آن زیاد است بخصوص اگر افراد دیگر نیز در جریان امر قرارگیرند.

ب) استفاده ازروشهای ماشینی: استفاده از ماشین درهرموردی که امکان پذیر است به عنوان یکی از روشهای کاهش اعمال سلیقه محقق توصیه می‌شود. با توجه به فراوانی دستگاههای رایانه و نرم‌افزار‌های مربوط به طبقه‌بندی و حتی تجزیه و تحلیل اطلاعات، امروزه این امر کاملاً قابل انجام بوده و ضمن افزایش دقت عملیات تحقیق موجبات افزایش اعتماد به بی‌طرفی را نیز فراهم می‌سازد.

دکتر سید علی اکبر رزمی

منابع فارسی

باقر ساروخانی، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲

ژولین فروند، آراء ونظریه‌ها درعلوم انسانی، ترجمه علیمحمد کاردان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲

عبدالکریم سروش، تفرج صنع، تهران: انتشارات یاران، چاپ هشتم، ۱۳۶۱

بهروز نبوی، روش تحقیق درعلوم اجتماعی، تهران: انتشارات فروردین، چاپ چهارم،۱۳۵۵

یوسف نراقی، روش شناسی علوم اجتماعی، تهران: شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۵

عزت الله نادری ومریم سیف نراقی، روشهای تحقیق درعلوم انسانی با تاکید برعلوم تربیتی، ویرایش ۲، تهران: انتشارات بدر، ۱۳۶۴

موریس دوورژه، روشهای علوم اجتماعی، ترجمه خسرو اسدی، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲

عبدالکریم سروش، علم چیست، فلسفه چیست، تهران: انتشارات پیام آزادی، چاپ دوم، ۱۳۶۱

آلن راین، فلسفه علوم اجتماعی، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ دوم، ۱۳۷۰

فرامرز رفیع‌پور، کندوکارها وپنداشته‌ها، تهران‌: شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۰

ک. ر پوپر، حدسها وابطالها، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۰

عبدالکریم سروش، دانش وارزش، تهران: انتشارات یاران، چاپ هشتم، ۱۳۶۱

منابع خارجی

Blallock, Theory Construction , London , macmidam, ۱۹۶۱

Helmstadler, G.C, Research Concepts in Human Behavior, New York, Appleton Country crofts, ۱۹۷۰

Bock, K.E., The Acceptance of Histories, Berkeley & Los Angeles, University of C Alifornia press, ۱۹۶۵

۱. عضو هیئت علمی‌دانشگاه فردوسی مشهد.

۱. از این موارد با عنوان اصل بی‌طرفی عاطفی نیز یاد شده است. روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، باقر ساروخانی، ج۲، ص۶.