کاش تنگ نظر نباشیم

به مناسبت موفقیت های اخیر فیلم های ایرانی در فصل جوایز

بعد از موفقیت‌های «جدایی نادر از سیمین» در جشنواره‌های جهانی و سپس فصل جوایز در آمریکا، حالا و با اعلام فهرست بهترین‌های سال از نگاه منتقدان مطرح، دور سوم موفقیت‌های این فیلم آغاز شده است. بعد از راجر ایبرت که این فیلم را در رده اول بهترین‌های سال و بالاتر از فیلم‌های مطرحی چون «هنرمند» و «هوگو» قرار داد، منتقدانی چون کنت توران، دیوید دنبی، لیزا شورازباوم و اوون گلیبرمن هم «جدایی نادر از سیمین» را در میان فیلم‌های برتر سال قرار دادند. همچنین کنت توران درباره «جدایی نادر از سیمین» گفته که این فیلم شبیه هیچ فیلم ایرانی که قبلا دیده‌ایم، نیست. مجموعه این اتفاقات و واکنش‌ها، دو نکته مهم را به ذهن متبادر می‌کند.

اول این که «جدایی نادر از سیمین» هم در لیست کنت توران به عنوان منتقدی که بیشتر به آثار مستقل و مهجور توجه می‌کند حضور دارد، هم در فهرست اوون گلیبرمن که به فیلم‌های مطرح و گاهی پرفروش بیشتر توجه می‌کند و هم در میان فیلم‌های برتر راجر ایبرت که منتقد میانه‌رویی است و سعی می‌کند همه نوع فیلمی را در فهرستش بگنجاند. مشابه چنین اتفاقی را چند هفته قبل هم دیدیم. وقتی که «جدایی نادر از سیمین» هم در جوایز منتقدان ایالات مختلف آمریکا مورد توجه قرار گرفت و هم در فهرست مجله سایت ‌اندساوند (که طبیعتا نگرش کاملا متفاوتی نسبت به جوایز آمریکایی دارد) حضور پیدا کرد. این آمار به خوبی نشان می‌دهد که «جدایی نادر از سیمین» توانسته در میان طیف‌های مختلفی از طرز فکرها و نگرش‌ها به محبوبیت برسد و چنین اتفاقی نه‌تنها احتمالا در تاریخ سینمای ایران برای اولین بار رخ می‌دهد، بلکه «جدایی نادر از سیمین» را به تجربه‌ای منحصر‌به‌فرد در میان فیلم‌های سال ۲۰۱۱ تبدیل می‌کند. چون به‌نظر می‌رسد حتی فیلم‌های تحسین‌شده‌ای چون «هوگو» و «هنرمند» هم نتوانسته‌اند توجه این همه طرز فکر مختلف را به خود جلب کنند.

نکته بعدی این است که استقبال غیرمنتظره منتقدان از آخرین ساخته فرهادی پایانی است بر بحث‌هایی که از زمان موفقیت فیلم در جشنواره برلین درباره سیاسی بودن جوایزی می‌شد که به «جدایی نادر از سیمین» تعلق می‌گرفت. «جدایی نادر از سیمین» هم فیلمی بود که مثل هر اثر دیگری طرفداران و مخالفانی داشت. اما مثل همیشه فضای دوقطبی باعث شد تا بحث‌ها به سمت افراط و تفریط کشیده شود. عده‌ای از طرفداران فیلم، مخالفان را به غرض‌ورزی یا نافهمی متهم کردند و از آن طرف برخی از مخالفان، ادعا کردند که طرفداران فیلم یا مرعوب نام فیلمساز شده‌اند یا به‌خاطر مسائل غیرسینمایی از فیلم طرفداری کرده‌اند و... از جمله مسائلی که دسته‌ای از مخالفان فیلم به آن اشاره می‌کردند، این بود که توجه ویژه جشنواره فیلم برلین به «جدایی نادر از سیمین» و موفقیت فیلم در جشنواره‌های دیگر، برآمده از مسائل سیاسی است و ربطی به کیفیت فیلم ندارد. از دید این دسته از مخالفان فیلم، علت توجهات فراوان به «جدایی نادر از سیمین» این بود که فرهادی در آخرین ساخته‌اش تصویر نه چندان مطلوبی از کشور ما نشان داده و این تصویر باب میل غربی‌هاست.

این که چنین نگاهی به «جدایی نادر از سیمین» تا چه حد درست است، موضوع این یادداشت نیست. هر چند خودش می‌تواند در مقاله‌ای دیگر مورد بررسی قرار گیرد. اما نکته اینجاست که موفقیت نماینده ایران در جوایز ابتدای فصل آمریکا (که معمولا کمتر از جشنواره‌های اروپایی به حواشی غیرسینمایی توجه می‌کنند) این نگرش را بیش از پیش دور از واقعیت نشان داد و حالا به نظر می‌رسد استقبال فوق‌العاده منتقدان مطرح از «جدایی نادر از سیمین» آخرین میخ را به تابوت این نگاه کوبیده است. شاید می‌شد قبول کرد که جشنواره برلین و دیگر فستیوال‌هایی که «جدایی نادر از سیمین» را مورد توجه قرار داده‌اند (ملبورن، سیدنی، ایروان و...) نگاه سیاسی به فیلم داشته‌اند. حتی با اغماض می‌شد این احتمال را هم متصور بود که جوایز آمریکایی نیز وارد حواشی سیاسی شده‌اند. اما چگونه می‌توان تصور کرد که هدف منتقد بزرگی در حد و اندازه راجر ایبرت از توجه به «جدایی نادر از سیمین» و قرار دادن آن در صدر فهرست سالیانه‌اش، این باشد که مردم بیشتری تصویر زشتی از ایران را تماشا کنند؟!

اما فقط این نیست! وقتی بعد از نمایش فیلم در جشنواره فجر و جشنواره برلین، اولین آرا در سایت IMDB به «جدایی نادر از سیمین» داده شد و فیلم با سرعتی غافلگیرکننده، راه خود را در میان ۲۵۰ فیلم برتر سایت باز کرد، اولین نکته‌ای که به ذهن می‌رسید این بود که عده‌ای از ایرانیان با اعطای امتیاز کامل به «جدایی نادر از سیمین» آن را وارد فیلم‌های برتر سایت کرده‌اند. اما گذر زمان و ادامه روند رو به رشد فیلم در IMDB نشان داد که ماجرا فراتر از این حرف‌هاست. تعداد آرای فیلم در IMDB به نزدیک بیست هزار رای رسیده و «جدایی نادر از سیمین» فعلا با امتیاز ۸.۶ از ۱۰ در رده ۱۲۱ بهترین فیلم‌های تاریخ سینما از دید کاربران این سایت قرار دارد. چه اعتبار این آرا را قبول داشته باشیم و چه نه، قابل انکار نیست که آرای سایت IMDB توسط سلیقه‌های مختلفی به فیلم‌ها داده می‌شود و موفقیت «جدایی نادر از سیمین» در این سایت یک‌بار دیگر اثبات می‌کند که فرهادی چقدر خوب توانسته راهی برای جلب نظر طیف‌های مختلفی از مردم و منتقدان پیدا کند.

با این همه موفقیتی که «جدایی نادر از سیمین» در ابعاد و توسط سلیقه‌های مختلف به دست آورده، گمان می‌کنم ادامه صحبت‌ها درباره سیاسی بودن توجهات به فیلم، کم‌لطفی در حق اثری است که برای اولین‌بار در تاریخ سینمای ایران دارد در مقیاس جهانی به عنوان یک فیلم خوب مورد بررسی قرار می‌گیرد. پس چه طرفدار فیلم باشیم و چه از آن بدمان بیاید، بهتر است از فرصتی که برای لذت بردن از موفقیت یک فیلم ایرانی در سطح اول سینمای جهان به دست آورده‌ایم، استفاده کنیم.

سید آریا قریشی