سوداگری در ساخت وساز

معرفی یک کتاب

گاهی آکادمیک‌ها آنقدر در محیط و دغدغه‌های انتزاعی شان غرق می‌شوند که فراموش می‌کنند دنیای خارجی هم وجود دارد. یا اگر هم به آن می‌پردازند، آنقدر پیچیده و با زبان فنی درباره‌اش می‌گویند که حاصل کارشان مقصدی جز توده انبوه مقالات ژورنال‌های علمی که گوشه کتابخانه‌ها خاک می‌خورند، نمی‌یابد.

مقالاتی که بعضی شان شاید حتی طی یکی دو دهه بیش از معدود دفعاتی، آن هم توسط چند آکادمیک دیگر یا انگشت شماری از دانشجویان جوان جویای نام، سراغی از آنها گرفته نمی‌شود. به‌ویژه در کشور ما، اندک‌اند مقالات یا کتاب‌هایی که در عین برخورداری از تفکرات عالی اجتماعی قابلیت ارتباط با توده مردم را نیز داشته باشند.

در ادبیات‌مان که وضع از این هم بغرنج‌تر است، باید اعتراف کنیم که در پیکره نحیف ادبیات داستانی ما هیچ‌گاه جریان قدرتمندی وجود نداشته که با شناخت اصولی از مبانی و مباحث علوم اجتماعی به خلق آثار روشنگر و تاثیرگذار بپردازد – درگذریم از چند نمونه استثنایی اینجا و آنجا، یا آثاری که با کلی گویی‌های فضل فروشانه‌شان به جای طرح درست مساله ذهن مخاطب ناآشنا را گاهی حتی برای همیشه از موضوع پرت می‌کنند. از سوی دیگر، امروزه روز در شرایطی هستیم که بیش از هر زمان دیگر ضرورت نشر جدی و گسترده محصولات سنت تفکر اجتماعی در بین توده مردم مان مطرح است. باید قبول کنیم که دستاوردهای علوم اجتماعی در میان ایرانیان هنوز تا حدود زیادی ناشناخته مانده و از این میان وضع آموزه‌های علم اقتصاد به مراتب از سایر حوزه‌های تفکر اجتماعی وخیم‌تر است. درست به این دلیل، در کشورمان نیازمند خلق آثاری داستانی هستیم که بتوانند ضمن برقراری ارتباط با عموم مردم، به طرح صحیح مفاهیم و پرسش‌های اساسی این علم بپردازند.

کتابی که امروز قصد معرفی آن را داریم نتیجه یک چنین تلاشی است. ایتالو کالوینو، برای علاقه‌مندان ادبیات نامی آشنا است. همه او را به عنوان نویسنده‌ای پست مدرن و آفریننده‌ای توانا که علاقه‌ای فراوان به قالب داستانی افسانه و وارد کردن عناصر فراواقعی در داستان‌هایش دارد، می‌شناسیم؛ اما آن جنبه‌ای از او که تا کنون کمتر در مطبوعات ما به آن پرداخته شده و امروز مد نظر ماست، کالوینوی متفکر و فعال اجتماعی است. کالوینو از جمله نویسندگانی بود که در کنار فعالیت‌های ادبی‌اش تا سال‌ها در بحث‌های سیاسی و اجتماعی جامعه‌اش حضوری فعال داشت.

در محافل روشن فکری رفت و آمد می‌کرد، در روزنامه‌ها مطلب می‌نوشت و هیچ گاه در کنار ادبیات، از مطالعات سیاسی، فلسفی و اجتماعی غافل نبود، بلکه حتی گاهی خمیرمایه اصلی آثارش را از آنها می‌گرفت. واضح است که نتیجه چنین جد و جهدی نویسنده‌ای می‌شود که نه تنها در حوزه ادبیات پست مدرن آثاری تکرارناشدنی از خود برجای می‌گذارد، بلکه هنگامی هم که از جامعه‌اش می‌گوید بینش موجود در گفته‌هایش به نگاه یک متفکر تیزبین اجتماعی شانه می‌زند، نه اظهار لحیه‌های یک راننده تاکسی شاکی از روزگار که متاسفانه در آثار داستانی امروز خودمان کم شاهدش نیستیم.

«سوداگری در ساخت‌وساز» داستانی است که ظاهرا در نقد وضعیت صنعت ساختمان نوشته شده، اما کالوینو با زیرکی نقبی از آن می‌سازد تا به عمق لایه‌های جامعه ایتالیای پس از جنگ جهانی دوم نفوذ کند. جامعه‌ای که در آن آرمان خواهی‌های فرهنگی سال‌های اولیه پس از جنگ، رفته‌رفته جای خود را به جولان‌دهی واقعیات تلخ اقتصادی می‌دهند. چهره شهرها به‌واسطه ساخت‌وسازهای افسار گسیخته در حال تغییر است و گویی همزمان با این تبدیل بی‌رحم گل و سبزه زارها به آهن و سیمان اخلاقیات مردمان ساکن در این شهرها نیز رو به زوال می‌رود.

طبقه بساز بفروش جدیدی در حال شکل‌گیری است که از قضا روحیاتش بدجور به آمریکایی‌ها شباهت دارد و نیمچه سوسیالیست‌های گذشته هم حالا خود در حال تبدیل شدن به خرده بورژوازی جدید هستند. روابط افراد از حالت برادری و آرمان خواهی‌های چریکی خارج شده و اکنون کسانی که زمانی دوشادوش یکدیگر برای عدالت نبرد می‌کردند در تلاش برای آنکه سر همدیگر را کلاه بگذارند به هم پیشی می‌جویند. (و همه اینها چه قرابت عجیبی دارد با آنچه که از پایان جنگ به این سو در جامعه ما می‌گذرد!)

کالوینو نویسنده ساده‌گیری نیست که در این میان به دنبال اتهام زنی و معرفی خطا کار و درست کار باشد. او قبل از هر چیز می‌کوشد که چهره نوین جامعه‌اش را آن طور که حقیقتا هست بر خواننده‌اش آشکار سازد، تا آنوقت خود او درباره این وضع و راه‌حل احتمالی آن تصمیم بگیرد. با این حال نباید سابقه عضویت او در حزب کمونیست ایتالیا (البته پیش از نگارش این کتاب از آن خارج شده بود) و تاثیرش بر زاویه نگاه او به مساله را نادیده گرفت.

او به شکل ضمنی رفتار سودجویانه و دغل کارانه بساز بفروش را محکوم می‌کند و بی‌اعتقادی‌اش به عملکرد مکانیزم نفع شخصی در تنظیم روابط اشخاص را نشان می‌دهد. برای او راه‌حل مساله به‌نظر آن طور است که در صفحات پایانی اشاره‌ای بدان می‌شود: تشکیل تعاونی‌های کارگری و اصناف برای مقابله با متقلبان و سودجویان. اینجا جای بحث درباره ثمربخش بودن یا نبودن چنین راهکاری نیست؛ اما همین تیزبینی و هوشیاری دانشمندانه در ارائه تصویری گویا از بطن روابط جامعه چیزی است که بسیار ارزش خواندن دارد و جای خالی‌اش در ادبیات داستانی ما آشکارا به چشم می‌خورد. جدا از این، بی‌شک این کتاب برای تازه‌واردان به عرصه علم اقتصاد هم از بسیاری کتاب‌های اصطلاحا درسی، الهام بخش‌تر خواهد بود.

سوداگری در ساخت‌وساز را نشر کتاب خورشید، با ترجمه مژگان مهرگان منتشر کرده است.

مجید روئین پرویزی