نقداکران

نگاهی به دو فیلم «تسویه حساب» و«پوپک و مش ماشا الله»

● خوارکردن زنان و تسویه حساب با مردان

تسویه حساب یکی از جنجالی‌ترین فیلم‌های سال‌های اخیر سینمای ایران است.زیرا این فیلم را تهمینه میلانی در سال ۱۳۸۶ ساخته اما به دلیل موضوع هنجارشکنی که داشت اجازه اکران نیافت و در سال ۸۸ با تغییر نظر مسئولان سینمایی ارشاد!! در جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمد و پس از آن در ردیف فیلم‌های اکران نوروزی قرار گرفت.

تسویه حساب در یک جمله، فیلمی ضد مرد است که سازنده آن بدون هیچ ملاحظه‌ای و تا آنجایی که توانسته به مردان توهین کرده و بد و بیراه گفته است تا آنجا که همین موضوع و قصه هنجارشکن فیلم باعث شد که در نشست مطبوعاتی عوامل فیلم در ایام جشنواره فیلم فجر، منتقدان و اصحاب‌رسانه به میلانی اعتراض کنند. جالب است که او در پاسخ به آنان با نگاه و لحنی کاملا عاقل‌اندر سفیه گفت: اگر از لحن فیلم خوشتان نیامده است بدون شک شبیه یکی از مردانی هستید که در فیلم می‌بینید!چهار زن جوان در زندان با هم آشنا و پس از آزادی به سرپرستی یکی از آنها به نام زیور در خانه‌ای مستقر می‌شوند. آنها برای امرار معاش و ضمن آن انتقام از مردان تصمیم‌ می‌گیرند به نوبت خود را همانند دختران خیابانی آرایش کرده و مردانی را که آنها را به اتومبیل خود سوار می‌کنند برای تسویه حساب به خانه بیاورند و ... این مختصری از ماجرای تسویه حساب آخرین ساخته تهمینه میلانی است.

میلانی که کارش را با مسعود کیمیایی (در خط قرمز، ۱۳۶۱) آغاز کرده است در این فیلم در حقیقت با تمامی مردان تسویه حساب کرده است.

او ادعای تماشاگران فیلم‌هایش را که او را فمینیست می‌دانند از اساس رد می‌کند و بر عکس مدعی است آنها که چنین عقیده‌ای دارند خود فمینیسم را نمی‌شناسند.

تهمینه میلانی در بیشتر فیلم‌هایش مثل دو زن، آتش بس، زن زیادی، نیمه پنهان و تسویه حساب مایل است که در نقش یک روشنفکر و مصلح اجتماعی دیدگاه‌های خاص خود را به شکلی ایدئولوژیک به مخاطبان فیلم‌هایش ارائه نماید. او حتی در واکنش به نقد اهل نظر به فیلم زن زیادی اعلام کرد افرادی که درونمایه فیلمش را بر نمی‌تابند مشکل دارند و خود را همانند شخصیت‌های منفی اثر او دیده‌اند!!

فیلم تازه او که تا نیمه یک کمدی سطحی است تاکیدهای مکرری دارد بر زنان بد نام به طوری که در جایی از فیلم یکی از دخترها می‌گوید که چرا به سراغ زن های بد نرویم و چرا فقط مردها را می‌گیریم؟ و ... سئوالی که در ذهن مخاطب نیز نقش می‌بندد) می‌توان گفت آنچه باعث گردیده که تهمینه میلانی در مقطعی به عنوان فیلمسازی پرطرفدار شناخته شود و گاه شعارگو و بی‌همراه باشد در حقیقت به دلیل شخصیت‌پردازی فیلم‌های اوست. زیرا قصه‌هایی که او بر می‌گزیند و شخصیت‌هایی که به مخاطبان معرفی می‌کند مهمترین رکن آثار او را تشکیل می‌دهند.

جالب آنکه او در تسویه حساب چندان خودش را به شخصیت‌های اثر نزدیک نمی‌داند و آنها را کاراکترهایی نشان می‌دهد که در نهایت به بن‌بست می‌رسند و سرانجام این چهار زن که روزگاری با هم بر سر یک پیمان بوده‌اند یک به یک از گروه جدا می‌گردند و سکانس منحرف نمودن اتومبیل سواری زیبا به زیر کامیون، به مخاطب این پیام را می‌رساند که کار آ‌نها تا به حال درست نبوده است. مسئله دیگر اینکه میلانی در تسویه حساب تصویری لوکس و جذاب از زندگی زنان مسئله‌دار نشان می‌دهد همانند خانه لوکسی که در اختیار زنان این فیلم است و این یعنی تبلیغ غیر مستقیم درباره رفتار و امری ناشایست و ناهنجار!

● به دور از نوآوری و نزدیک به فیلمفارسی

فرزاد موتمن از شب‌های روشن تا پوپک و مش‌ماشاءالله گونه‌های متفاوتی از فیلمسازی را تجربه کرده و در کارنامه‌اش از آثار روشنفکرانه تا فرم‌گرایی و طنز به چشم می‌خورد. شکست فیلم صداها در گیشه باعث گردید تا او به طرف تولید اثری گیشه‌پسند برود و به نوعی توانایی و قابلیت‌ خود را در این زمینه نیز به اثبات برساند.

پوپک با بازی (مهناز افشار) برادرزاده احترام خانم که به کمک ماشاءالله (فرهاد آییش) تورهای زیارتی برگزار می‌کند تصمیم گرفته پس از سال‌ها زندگی در کانادا برای عکاسی به ایران برگردد اما همان روز یکی از مسافران تور که خانم چاقی است به دلیل دعوا و درگیری همسرش با ماشاءالله دچار حمله قلبی می‌شود! احترام خانم با کمک ماشاءالله شوهر خانم چاق و جوانی به نام محسن دی وی دی با بازی امین حیایی که در پی از دست دادن خانواده‌اش در منزل احترام خانم زندگی می‌کند و مستاجر اوست و از راه تکثیر و فروش فیلم‌های غیرمجاز امرار معاش می‌کند او را به بیمارستان می‌برند. در بیمارستان احترام خانم هم به دلیل فشارهای عصبی دچار حمله قلبی شده و بستری می‌شود. شوخی‌ها و

حرف ها و حرکات احترام خانم در بیمارستان بیشتر طنزهای عامه‌پسند این سال‌ها در فیلم‌ها و مجموعه‌ها را به خاطر می‌آورد.

شخصیت‌پردازی و ایجاد کاراکترهای طنز برگرفته از مولفه‌های نخ‌نما و تجربه شده‌ای است که بینندگان سیما و تماشاگران سینما هم در طنزهای تلویزیون و هم در سینمای کمدی بارها و بارها دیده‌اند.داستان پوپک و مش‌ماشاءالله بارها در سینمای ایران بخصوص سینمای بدنه روایت شده یعنی ماجرای سفر شخصی از کشوری به کشور دیگر که رفتار و اعمالش در تقابل و ضدیت با رفتار و کردار مردم و محیط مقصد قرار می‌گیرد و سبب خنده می‌شود. می‌توان گفت که انتخاب مهناز افشار برای ایفای نقش پوپک بدترین انتخاب ممکن بوده است و بازی ضعیف و تصنعی او هم بار طنزش را خنثی کرده است. تجربه نشان داده که او برای یک کار طنز مناسب نیست زیرا کمدی‌های سینما و تلویزیون ما کمدی کلامی است نه طنز موقعیت.

پوپک و مش‌ماشاءالله اگرچه در بستر یک داستان طنز خود را روایت می‌کند اما نمی‌شود آن را یک طنز موقعیت دانست. موقعیت‌های کمیک فیلم بیشتر بر خلاقیت فردی بازیگران آن تکیه دارد. در این فیلم هیچ نشانی از ایده و نوآوری به چشم نمی‌خورد. طنز فیلم بر پایه تضادها و تعارض ارزش‌ها و ایدئولوژی آدم‌هاست. و تعجب آور این که این فیلم براساس طرحی از محمود آیدین نوشته شده که فیلمنامه‌هایی چون استشهادی برای خدا ساخته علیرضا امینی و باد ما را خواهد برد به کارگردانی عباس کیارستمی را نوشته است و حرف آخر اینکه پوپک و مش‌ماشاءالله بیش از کارهای قبلی موتمن، هنجارشکن بود.

محمد عمرانی