قــالبـی فـکـر نـکـن!

شما در روز چند پیامک از دوستانتان دریافت می‌کنید که در شکل لطیفه یا هر چیز دیگری درباره‌ اقوام مختلف باشد و...
در آنها براساس تصورات پیش‌ساخته و پیش‌داوری‌های ما درباره‌ این …

شما در روز چند پیامک از دوستانتان دریافت می‌کنید که در شکل لطیفه یا هر چیز دیگری درباره‌ اقوام مختلف باشد و...

در آنها براساس تصورات پیش‌ساخته و پیش‌داوری‌های ما درباره‌ این قوم‌ها، افراد مختلف آن مورد قضاوت همسان قرار ‌بگیرند؟ آیا کسانی را می‌شناسید که به امـور معین به شکل مبالغه‌آمیزی نگاه یا حتی آنها را تحریف می‌کنند یا نوعی پیش‌فرض ذهنی یا فرهنگی به جمعیت یا گروهی خاص (مثل اقوام مختلف یا اقلیت‌های دینی مذهبی) داشته باشند که با تمام مصادیق واقعی آن گروه یا جمعیت خاص تطبیق نمی‌کند؟ حتما شما نیز با کسانی روبرو شده‌اید که معتقدند مردم فلان شهر خسیس یا ساده‌لوح یا بی‌حمیت هستند یا حتی تمایلات ناهنجار دارند یا شاهد بوده‌اید که مثلا برخی، بی‌عدالتی‌های صهیونیست‌ها در کشور فلسطین را به حساب تمام یهودیان در اقصی نقاط عالم می‌گذارند.

این پدیده که در قلمروی روان‌شناسی اجتماعی به آن پرداخته می‌شود، «استریوتایپ» یا «تصورات قالبی» نام دارد. بر مبنای این پدیده‌ ناکارآمد که درواقع نوعی از خطای فکری یا نگرشی است، قضاوت در مورد انسان‌ها عمدتا براساس یک تصور پیش‌ساخته نادرست و بر مبنای گروه یا جامعه‌ای که به آن تعلق دارند، انجام می‌شود تا صفات یا ویژگی‌های منحصربه‌فرد و منطبق بر واقعیتی که افراد دارند. درواقع، تصورات قالبی، باورهای تعمیم‌یافته‌ای هستند که ما در مورد برخی از اقلیت‌های مذهبی، نژادی و قومی ‌داریم و براساس آن، این ذهنیت را داریم که این اقلیت‌ها، ویژگی‌های شخصیتی و الگوهای رفتاری خاص و از پیش تعیین‌شده‌ای دارند و به همین دلیل در مورد آنها پیش‌داوری‌هایی می‌کنیم که سوگیرانه است و منطبق با حقایق نیست. مثلا در میان همان مردمی‌ که تصور کلیشه‌ای ساده‌انگاری درباره‌شان وجود دارد، اشخاص بی‌شماری وجود دارند که به موفقیت‌های چشمگیر علمی ‌یا تحصیلی و شغلی رسیده‌اند و بسیارند سخاوتمندانی که ما آنها را در گروه قومی ‌خسیس طبقه‌بندی کرده‌ایم و این تصورات در حالی وجود دارد که امکان حضور افرادی ساده‌لوح، خسیس، بی‌حمیت و... در هر ملیت و قومیتی وجود دارد.

چرا قالبی فکر می‌کنیم؟

روان‌شناسان معتقدند تفکرات قالبی معمولا با مکانیسم‌های دفاعی ارتباط دارند یعنی این نوع تفکرات معمولا به شکلی ناخودآگاه ما را در برابر اضطراب رویارویی با برخی از واقعیت‌ها ایمن می‌کنند. به نظر می‌رسد مهم‌ترین مکانیسم دفاعی‌ای که پیوند نزدیکی با پیش‌داوری‌ها دارد، «مکانیسم دفاعی جابه‌جایی» باشد. در این مکانیسم، احساس دشمنی یا خشمی ‌که مورد قبول خودآگاه ما نیست، در مسیر موضوعاتی هدایت می‌شود که منشاء حقیقی آنها نیستند. مثلا ممکن است قومی به دلیل موفقیت‌های علمی، مالی یا شغلی‌شان مورد حسادت قرار گیرند و به همین دلیل در ما احساس خشم ایجاد کنند. ساختن لطیفه‌هایی برای افراد این قوم درواقع جابه‌جایی احساس حسادت و خشم ما به سوی حس شوخی و خنده است!

دکتر مریم حناساب‌زاده‌اصفهانی

روانشناس بالینی