ریشه های روانی غیبت و تهمت

از فرافکنی تا احساس حقارت

«شنیدی چی می‌گفت؟»، «چطور تونست این حرف رو بزنه؟» و... شاید چنین جمله‌هایی را در بین صحبت‌های همکاران یا مهمانی‌های خانوادگی زیاد شنیده باشید...

ممکن است چنین فردی کلماتی را با صدای بسیار آهسته کنار گوش همکارش زمزمه کند یا جملاتی شبیه این را با صدای بلند جار بزند. شاید هم شب که به خانه می‌رسد به سرعت به دوست یا خواهرش زنگ بزند و درباره هریک از آدم‌های اطرافش حرف داشته باشد. به هرحال، وقتی یک نفر با آب و تاب فراوان پشت سر دیگران حرف می‌زند، خیالش کمی راحت می‌شود. شاید هم به دلیل بروز استرس‌های زیاد یا حتی به خاطر داشتن یک روز بسیار بد می‌خواهد با کسی درددل کند و از این راه به آرامش برسد. بی‌شک دانسته‌اید موضوع بحث ما چیست. قصد کرده‌ایم اندکی خودمانی‌تر شویم و از رفتارناپسند بدگویی و غیبت صحبت کنیم.

درست است که چنین رفتاری در فرهنگ همه مردم دنیا کار بسیار ناپسندی است و آموزه‌های دینی هم مردم را به شدت از این کار منع می‌کند اما با وجود همه اینها بازهم می‌بینیم و می‌شنویم صحبت پشت سر دیگران یکی از کارهای مورد علاقه بعضی از افرادی است که اصول اخلاقی چندان برایشان جدی نیست. ممکن است پیش خودتان فکر کنید چرا این افراد چنین ویژگی ناپسندی دارند؟ چرا و به چه علت پشت سر دیگران صحبت می‌کنند یا...؟

● مکانیسم دفاعی فرافکنی

ضرب‌المثلی می‌گوید: «کافر همه را به کیش خود پندارد.» مانند همه مثل‌هایی که حکایت از خرد گروهی قوم ایرانی می‌کند، این مورد هم به یک واقعیت روان‌شناختی اشاره دارد که نام آن فرافکنی است. به این معنی که فرد، خصوصیات بد و نامناسب خود را ناخودآگاه به انسان‌های دیگر، جانداران و حتی به محیط نسبت می‌دهد تا از احساس حقارت، شرم و گناه رها شود. کسی که احساس می‌کند فرد بی‌عرضه‌ای است، اطرافیان خود را بی‌عرضه خطاب می‌کند. فردی که به همسر خود وفادار نیست همسر خود را به خیانت متهم می‌کند، شخصی که بدون دلیل موجه تفنگ دوربین‌دار را برداشته و جانور بی‌گناهی را که در محیط طبیعی خود زندگی می‌کند، با بی‌رحمی می‌کشد، آن جانور را به درندگی متهم می‌کند یعنی درواقع درنده‌خویی خود را به جانور بی‌گناهی که کاری به کار او نداشته است، نسبت می‌دهد. فردی هم که دیگران را به بدی و صفات زشت منسوب می‌کند، درواقع می‌خواهد این ویژگی‌های نامناسب خود را به افراد دیگر نسبت دهد تا ظاهرا از احساس شرم رها شود و در عین حال بدرفتاری خود را با دیگران توجیه کند. پدری که در مورد فرزندش که به علت ضعف درسی مردود شده است، بد می‌گوید و او را به اهمال و تنبلی متهم می‌کند، درواقع اهمال و تنبلی خود را به کودک نسبت می‌دهد زیرا اگر خود او اهمال‌کار نبود، در طول سال به وضع تحصیلی فرزندش رسیدگی و نارسایی‌های او را رفع می‌کرد. فرد شایسته‌ای که در جایگاه والایی قرار دارد، مایل است دست دیگران را بگیرد تا آنها نیز بالا بیایند و همسطح او شوند ولی فردی که احساس حسادت دارد، می‌کوشد افراد را پایین بکشد تا با او همسطح شوند و احساس راحتی کند. درحقیقت تهمت و غیبت از ضعف سرچشمه می‌گیرد و نوعی ابراز غیرمستقیم خشم به افراد شایسته از سوی کسی است که احساس ناشایست?بودن می‌کند. آنها که عیبی دارند، ناخودآگاه به جستجوی عیب در دیگران می‌پردازند و به گفته حافظ: «کمال سر محبت ببین نه نقص گناه/ که هرکه بی‌هنر افتد نظر به عیب کند».

حضرت علی(ع) می‌فرماید: «غیبت، تلاش ناتوانان است.» آن‌کس که در برابر فردی احساس ضعف و حقارت می‌کند و نمی‌تواند خود را مساوی ببیند، به وسیله غیبت و تهمت می‌کوشد ارزش او را بکاهد. واکنش افراد در برابر دیگران و در برابر رویدادها به چند عامل بستگی دارد؛ برخی از این عوامل ژنتیک و برخی دیگر محیطی و اکتسابی است. برای نمونه، برخی افراد در برابر ناملایمات حالت پرخاشگری دارند، عده‌ای دیگر هم با عقب کشیدن واکنش نشان می‌دهند که می‌تواند ناشی از علل سرشتی و ژنتیک باشد. گاهی فرد برحسب آموزش و تعلیماتی که دیده است یا بر پایه تجربه‌های قبلی خود عکس‌العمل نشان می‌دهد. برای نمونه خانمی که در دوران کودکی به وسیله گریستن دل پدر و مادر را نرم می‌کرده و به خواسته خود می‌رسیده، در بزرگسالی هم هر وقت با مانعی روبرو شود، می‌گرید تا بلکه در بسته به روی او گشوده شود. در برخورد با دیگران هم به‌طور طبیعی انتظار می‌رود فرد در صورت دیدن توانمندی‌ها و شایستگی‌ها در دیگری، او را به خاطر این فضایل تحسین ‌کند و بستاید، اما شخصی که توانایی دیگران را به مفهوم تاکید بر ناتوانی خود می‌پندارد، می‌کوشد با نفی خوبی‌های دیگران و با بدگویی و تهمت زدن به آنها، اسباب رضایت خاطر خود را فراهم کند.

شخصی که مورد افترا قرار می‌گیرد ممکن است خویشاوند، همکار، رییس و هر کسی باشد. گاهی هم هنرمندان، دانشمندان و دولتمردان مورد تهمت و غیبت فردی قرار می‌گیرند که با آنها رابطه آشنایی ندارد. برای نمونه، شاعری کم‌مایه ممکن است یکی از ستارگان فروزان آسمان شعر ایران را مورد تهمت و افترا قرار دهد که مثلا چرا درباره شاهان اساطیری شعر سروده است، پس معلوم می‌شود بر ضد افراد محروم بوده و از این قبیل. رهی معیری در این باره سروده است: «آن کیست که مدهوش غزل‌های رهی نیست/ جز حاسد مسکین که بر او خرده نگیریم؟!»

گالیله هم از سوی شبه‌عالمان عصر خود به بی‌دینی متهم شد. ناصرخسرو به علت غیبت حاسدان در یُمکان گوشه انزوا گزید و حضرت علی(ع) را نابخردان به بی‌دینی متهم کردند و چون گفته شد در محراب مسجد در حین نماز ضربت شمشیر ابن‌ملجم ملعون فرق او را شکافته است، پرسیدند: «مگر علی نماز هم می‌خواند؟!»

● شیوع بدگویی

اگر از نظر بهنجاری آماری بخواهیم بررسی کنیم، شیوع بدگویی و غیبت به حدی است که باید گفت بد نگفتن و غیبت نکردن خارج از هنجار تلقی می‌شود! اما واقعیت این است که در مبتلایان به نابسامانی شخصیت پارانویید، متهم کردن دیگران به بدی و دروغ و فساد، فراوان دیده می‌شود. در مبتلایان به نابسامانی شخصیت ضداجتماعی، متهم کردن، افترا، تهمت و مقصردانستن یا مقصر قلمدادکردن دیگران جزو ویژگی‌های ذاتی است. تهمت و غیبت، به‌عنوان روش پرخاشگری انفعالی، در مبتلایان به نابسامانی شخصیت پرخاشگر انفعالی نیز فراوان دیده می‌شود. این افراد چون نمی‌توانند خشم خود را مستقیم ابراز کنند، آن را غیرمستقیم در قالب بدگویی و تهمت ابراز می‌کنند.

حضرت محمد(ص) می‌فرماید: «هنگامی‌که در انجمنی هستی و در مورد مردی ناروا گفته می‌شود، تو یاری‌رسان او باش و هشداردهنده آن گروه و به نشانه اعتراض از نشست و انجمن آنان برخیز.» به این ترتیب می‌بینیم که اصولا شنیدن غیبت و تهمت صحیح نیست، چه برسد به آنکه به‌وسیله شنونده برای دیگران هم نقل شود زیرا این غایت آرزوی تهمت‌زننده است که حرف نادرست او بین همه پخش شود. در کلام حضرت محمد(ص) نکته ظریف روان‌شناختی‌ای وجود دارد، اگر کسی حاضر به شنیدن تهمت و غیبت نشود؛ در آن صورت گوینده به مقصود نمی‌رسد و بالاجبار دست از کار ناصحیح خود خواهد کشید.

دکتر فربد فدائی

روان‌پزشک، مدیر گروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی