رویکرد جدید برنامه محیط زیست سازمان ملل برای کشورها

در چارچوب مقررات پروتکل مونترال, ایران در گروه کشور های مشمول ماده ۵ پروتکل قرار داشته و سرانه مصرف فریون ها و هالن ها در آن کمتر از ۳۰۰ گرم است مواد مخرب لایه ازن در ایران تولید نشده و مقادیر مورد نیاز برای مصرف این مواد در داخل کشور از طریق واردات از سایر کشور های عضو پروتکل تامین می شود

در چارچوب مقررات پروتکل مونترال، ایران در گروه کشور‌های مشمول ماده ۵ پروتکل قرار داشته و سرانه مصرف فریون‌ها و هالن‌ها در آن کمتر از ۳۰۰ گرم است. مواد مخرب لایه ازن در ایران تولید نشده و مقادیر مورد نیاز برای مصرف این مواد در داخل کشور از طریق واردات از سایر کشور‌های عضو پروتکل تامین می‌شود.

کشورهای در حال توسعه، بر اساس مصوبات پروتکل مونترال، حدود ۹۰ درصد از کل مصرف و تولید فریون‌ها و هالن‌ها را به عنوان مواد اصلی تحت کنترل پروتکل حذف کرده‌اند. با این حال و علی رغم دستاورد‌های چشمگیر پروتکل برای حذف مواد مخرب لایه ازن و حفاظت از لایه ازن کره زمین، بر اساس گزارش‌های موجود برخی از این مواد در صنایع و تسهیلات دفاعی و نظامی به‌عنوان مصارف حساس مورد استفاده قرار می‌گیرند و با وجود این که امروزه تاسیسات و تجهیزات نظامی جدید فاقد فریون‌ها و هالن‌ها هستند، اما استفاده از این مواد برای تعمیر و پشتیبانی از سیستم‌ها و تجهیزات قدیمی مبتنی بر این مواد همچنان ادامه دارد.بر این اساس نظام دفاعی کشورها علاوه بر وظیفه دفاع از مرزها و حفاظت از یکپارچگی کشور در زمان جنگ، وظیفه مهم دیگری نیز برای دفاع و صیانت از امنیت کشور در مقابل نابسامانی‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ناشی از تخریب محیط زیست و کاهش دسترسی به منابع زیستی را نیز در زمان صلح عهده‌دار هستند که در این زمینه ارتش سبز رویکرد برنامه محیط زیست سازمان ملل است که به عنوان رهیافت به کشورها ارائه می‌شود.

در چارچوب مقررات پروتکل مونترال، ایران در گروه کشور‌های مشمول ماده ۵ پروتکل قرار داشته و سرانه مصرف فریون‌ها و هالن‌ها در آن کمتر از ۳۰۰ گرم است. مواد مخرب لایه ازن در ایران تولید نشده و مقادیر مورد نیاز برای مصرف این مواد در داخل کشور از طریق واردات از سایر کشور‌های عضو پروتکل تامین می‌شود. هدف عمده و اصلی از اجرای برنامه‌های پروتکل مونترال در ایران کاهش تدریجی مصرف و واردات مواد مخرب لایه ازن و حذف فیزیکی این مواد از چرخه مصرف در بخش‌های مختلف و مصرف‌کنندگان نهایی بوده است. مواد مخرب لایه ازن در ایران شامل فریون‌ها، هالن‌ها، حلال‌های تتراکلرید کربن و تری کلرواتان، متیل بروماید و هیدروکلروفلوروکربن‌ها هستند که در طیف گسترده‌ای از واحد‌های صنعتی و خدماتی شامل صنایع تولید و مونتاژ سیستم‌های سرمایشی (یخچال‌های خانگی، تجاری و صنعتی)، اسفنج‌سازی، تعمیرگاه‌های یخچال و کولر خودرو، سردخانه‌ها، چیلرها، صنایع الکترونیک، فلزی، شیمیایی، نساجی، مواد غذایی، خودروسازی، دارویی و ‌بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

کشور ایران، به‌عنوان یکی از اعضای پروتکل مونترال، تاکنون با جذب بیش از ۶۵ میلیون دلار اعتبار بین‌المللی و اجرای پروژه‌های انتقال فناوری در واحد‌های مصرف‌کننده مواد مخرب لایه ازن موفق به حذف حدود ۶ هزار و ۷۰۰ تن مواد مخرب لایه ازن شده است.

در سطح بین‌المللی، پروتکل مونترال به عنوان یکی از موفق‌ترین پیمان‌نامه‌های بین‌المللی زیست‌محیطی محسوب می‌شود. تحت این پروتکل، تاکنون با تخصیص و صرف حدود ۲ میلیارد دلار کمک‌های مالی از جانب کشور‌های توسعه یافته به کشور‌های در حال توسعه، حدود ۹۰ درصد از کل مصرف و تولید فریون‌ها و هالن‌ها به عنوان مواد اصلی تحت کنترل پروتکل در کشور‌های در حال توسعه حذف شده است.

با این حال و باوجود دستاورد‌های چشمگیر پروتکل برای حذف مواد مخرب لایه ازن و حفاظت آن، بر اساس گزارش‌های موجود برخی از این مواد در صنایع و تسهیلات دفاعی و نظامی به عنوان مصارف حساس مورد استفاده قرار می‌گیرند. با وجود این که امروزه تاسیسات و تجهیزات نظامی جدید فاقد فریون‌ها و هالن‌ها هستند، اما استفاده از این مواد برای تعمیر و پشتیبانی از سیستم‌ها و تجهیزات قدیمی مبتنی بر این مواد همچنان ادامه دارد.

● مواد مخرب لایه ازن در صنایع دفاعی

بر اساس مستندات دفتر حفاظت لایه ازن سازمان حفاظت محیط زیست، بررسی‌ها نشان داده است فریون‌ها به عنوان مواد سرمایشی در سیستم‌های خنک‌کننده و تهویه مطبوع تاسیسات دفاعی از قبیل سیستم‌های تسلیحات نظامی، پادگان‌ها و ساختمان‌های اداری، تاسیسات مخابرات و ارتباطات استفاده می‌شوند. هالن‌ها به‌عنوان مواد اطفای حریق در نیروی زمینی، دریایی و هوایی بویژه برای حفاظت نیروها و کادر نظامی در سخت افزار‌های نظامی مانند هواپیما، کشتی و تانک‌ها استفاده شده و حلال‌ها به عنوان پاک‌کننده در صنایع نظامی وهیدروکلروفلوروکربن‌ها به عنوان یکی دیگر از مواد مخرب لایه ازن به عنوان ماده سرمایشی در سیستم‌های خنک‌کننده و بعنوان عامل پف‌دهنده در تعمیر و نگهداری سیستم‌های عایق‌بندی و به عنوان حلال در برخی کاربرد‌های خاص در تاسیسات و تجهیزات نظامی کاربرد دارند.

توجه به مدیریت مواد و ترکیبات مضر برای محیط زیست از آن‌رو اهمیت دارد که در بسیاری از موارد تاثیرات سوء ناشی از کاربرد این مواد نه تنها باعث تخریب محیط زیست پیرامون ما می‌شود، بلکه به صورت غیرمستقیم بر نظام‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور‌ها نیز تاثیر سوء می‌گذارد. از جمله تاثیرات سوءاجتماعی، اقتصادی و سیاسی ناشی از تغییرات آب و هوایی، افزایش نرخ مهاجرت از کشور‌های آسیب‌دیده به سایر کشور‌هاست که عامل اصلی بسیاری از نا‌امنی‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در کشور‌های پذیرنده این دسته از مهاجران بوده است.

● پدافند عامل و غیرعامل

در عین حال توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که با تبدیل و جایگزینی سیستم‌های مبتنی بر مواد مخرب لایه ازن در بخش‌های صنعتی و خدماتی غیر نظامی، بسیاری از تاسیسات و تجهیزات نظامی و دفاعی بویژه در بخش غیر عملیاتی (پدافند غیرعامل) نیز به سیستم‌های عاری از مواد مخرب لایه ازن تبدیل شده، اما فرآیند تبدیل و جایگزینی هنوز در بخش دفاعی و نظامی تکمیل نشده است.

اکنون بسیاری از نهاد‌های دفاعی و نظامی در سراسر دنیا اقداماتی را برای اتخاذ و اجرای سیستم‌های مدیریتی مناسب برای کاهش و حذف مواد مخرب لایه ازن انجام داده‌اند. هدف از این اقدامات در درجه اول تضمین موجودی (ذخایر) مواد مخرب لایه ازن در صنایع و تاسیسات نظامی و دفاعی برای عملیات پدافند عامل است. در مواردی که جایگزین مناسبی برای مواد مخرب لایه ازن وجود نداشته است، این مواد از بخش پدافند غیرعامل (غیر عملیاتی) جمع‌آوری و جهت استفاده در بخش پدافند عامل (عملیاتی) ذخیره شده است. این ذخایر بانک مواد مخرب لایه ازن نامیده می‌شوند. در گزارش سال ۲۰۰۸ کمیته ارزیابی تکنولوژیک و اقتصادی پروتکل مونترال، موارد عمده کاربرد مواد مخرب لایه ازن در تسلیحات نظامی را مشخص کرده است. این کاربرد‌ها می‌توانند به عنوان اولویت‌های اصلی در برنامه مدیریت حذف مواد مخرب لایه ازن در صنایع و تاسیسات نظامی و دفاعی مد‌نظر قرار گیرند.

● کاربرد فریون‌ها در صنایع نظامی

بر اساس مستندات دفتر حفاظت لایه ازن سازمان حفاظت محیط زیست، فریون‌ها یا مواد مخرب لایه ازن (CFCs) عمدتا در سیستم‌های خنک‌کننده (سرمایشی) و بویژه در سیستم‌های تهویه مطبوع کشتی‌ها و تاسیسات قدیمی نظامی مورد استفاده قرار می‌گیرند. کاربرد فریون‌ها در برخی از تجهیزات نظامی دریایی مانند کشتی‌ها و زیر دریایی‌ها همچنان ادامه دارد. چرا که سیستم‌های سرمایشی در این قبیل تجهیزات به نحوی طراحی شده‌اند که فقط امکان استفاده از نوع مشخصی از مواد مخرب لایه ازن (فریون‌ها) را فراهم می‌سازند. ابعاد و احجام این قبیل تاسیسات خنک‌کننده متناسب با نیازهای خاص تجهیزات نظامی طراحی‌شده و ممکن است با جایگزینی فریون‌ها برخی مشخصات تجهیزات نظامی مانند ویژگی اکوستیک آنها تغییر بکند. در برخی موارد جایگزینی فریون‌ها در تجهیزات نظامی بسیار پرهزینه بوده و از این نقطه نظر هزینه عاملی محدود کننده محسوب می‌شود.

هالن‌ها (۱۲۱۱، ۱۳۰۱ و ۲۴۰۲) در تاسیسات اطفای حریق بویژه در داخل تجهیزات زرهی، هواپیماهای نظامی چند موتوره، تجهیزات زرهی دریایی و از این قبیل مورد استفاده قرار می‌گیرند. بر همین اساس انتقال فناوری در صنایع دفاعی و نظامی به منظور فراهم‌سازی زمینه‌های استفاده از جایگزین‌های هالن‌ها و احداث تاسیسات جمع‌آوری، بازیافت و استفاده مجدد از هالن‌های بازیافتی حائز اهمیت است. توجه به این موضوع بویژه با در نظر گرفتن کاهش دسترسی به هالن‌ها در بازار جهانی و ضرورت استفاده از مواد اطفای حریق غیر مخرب لایه ازن در تاسیسات و تجهیزات نظامی در بخش عملیاتی (پدافند عامل) از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

علاوه بر این موارد، مقادیری از برخی مواد مخرب لایه ازن نیز به عنوان حلال در بخشی از صنایع نظامی مورد استفاده قرار می‌گیرد که اطلاعات بسیار اندکی در این زمینه موجود است.

در منطقه آسیا و اقیانوسیه کشور‌های هند، اندونزی، ایران، مالزی، پاکستان و تایلند دارای سیستم مدیریت جمع‌آوری و بازیافت و ذخیره هالن و تاسیسات بانک هالن هستند. از این رو تقویت این قبیل تاسیسات برای استفاده از هالن‌های بازیافتی در دیگر بخش‌های حساس مانند صنایع و تجهیزات نظامی و دفاعی اهمیت بسیار بالایی دارد.

به دنبال کارگاه‌های آموزشی برگزار شده در بیانیه نهایی نشست ۲۰ اعضای پروتکل مونترال که در اکتبر ۲۰۰۸ در شهر دوحه قطر برگزار شد، اعلام شد نیرو‌های دفاعی و نظامی کشور‌های عضو پروتکل با همکاری دولت‌ها و برنامه محیط زیست سازمانمللمتحد در اجرای برنامه‌های حفاظت از لایه ازن و حل بحران گرمایش جهانی مشارکت فعال داشته باشند.

با در نظر گرفتن این پیشرفت‌ها در زمینه مدیریت حذف مواد مخرب لایه ازن در بخش دفاعی و نظامی و با استفاده از تجربیات آخرین کارگاه آموزشی که در کشور هند به همین منظور برگزار شد، پیشنهاد شد یک کارگاه آموزشی دو روزه در سطح منطقه‌ای با موضوع حذف مواد مخرب لایه ازن در کاربرد‌های دفاعی و نظامی برگزار شود. کشور سریلانکا در روزهای ۲۷ و ۲۸ فروردین میزبانی این کارگاه را در شهر کلمبو عهده‌دار شد که ایران نیز در آن حضور داشت.

● آخرین تصمیمات پروتکل مونترال

در این نشست کشورهای عضو پروتکل مونترال به منظور حذف مواد مخرب لایه ازن در صنایع دفاعی، تصمیمات و پیشنهاداتی اخذ شد که با توجه به وجود همکاری‌های بین‌المللی بین وزارتخانه‌های دفاع کشور‌های منطقه و نظر به این‌که وظیفه اصلی نیرو‌های نظامی و دفاعی هر کشور دفاع از امنیت ملی و یکپارچگی کشور در مقابل تهدید‌های خارجی و داخلی می‌باشد، نیرو‌های دفاعی کشور‌ها باید آمادگی لازم را برای دفاع از خطرات نظامی (دخالت‌های خارجی) و حفظ امنیت داخلی (در مقابل ناامنی‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ناشی از تخریب محیط زیست و منابع طبیعی کشور‌ها از قبیل مهاجران زیست محیطی که آسیب‌های ناشی از آن به اندازه تهدید‌های نظامی برای امنیت کشور‌ها خطرآفرین است) کسب کنند. با توجه به بهره‌مندی نیرو‌های دفاعی و نظامی از استعداد‌ها و توانمندی‌های فنی، برقراری ارتباط، ایجاد انگیزش و جلب مشارکت در نیرو‌های نظامی و دفاعی کشور‌های منطقه می‌تواند زمینه مناسبی را برای مدیریت مسائل زیست محیطی فراهم کنند.

● همکاری‌های بین‌المللی

همچنین وبگاه مربوط به تجارت هالن که در حال حاضر با برنامه ازن بخش تکنولوژی، صنعت و اقتصاد برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد اداره می‌شود، پایگاه اطلاعاتی مفیدی است که نیرو‌های نظامی می‌توانند با مراجعه به آن، اطلاعات کافی در زمینه منابع تامین هالن مورد نیاز خود را در مصارف حساس کسب کنند. مقرر شد برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد جزییات مربوط به نحوه استفاده از این بانک اطلاعاتی را همراه با تسهیلات لازم در اختیار شرکت‌کنندگان قرار دهد.

● آموزش و ظرفیت‌سازی

در این زمینه از برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد درخواست شد تا تسهیلات و کمک‌های لازم را در زمینه برقراری ارتباط بین وزارتخانه‌های دفاع و سازمان‌های متولی محیط زیست کشور‌ها به منظور تبادل اطلاعات درباره بانک مواد مخرب لایه ازن و فناوری‌های جایگزینی ارائه کنند.

پیشنهاد شد وزارتخانه‌های دفاع در مجموعه تشکیلاتی خود واحدی را به عنوان مسوول هماهنگی و برقراری و حفظ ارتباط با سازمان‌های محیط زیست تعیین و ایجاد کنند. با این که ایجاد و راهبری چنین واحدی ممکن است بسته به نظام‌های مدیریت کشور‌ها متفاوت باشد، ولی شبکه ایجاد شده در هلند (DEFNET) می‌تواند به عنوان مدلی در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد.

برقراری ارتباط بین ۳ نیروی زمینی، هوایی و دریایی از مهم‌ترین و کارآمدترین راه‌حل‌ها برای تبادل اطلاعات و همکاری ۳ نیرو در راستای مدیریت مواد مخرب لایه ازن است.

نویسنده:حمیده سادات هاشمی

منبع: جام جم