رابطه متقابل « ذکر و عبادت » و « کار و تجارت »

تاملی در گستردگی مفهوم و مصادیق « عبادت » در عرصه فعالیت های اقتصادی سیاسی و فرهنگی اسلام دینی است جامع و کامل که به انسان از همه سو نظر می گسترد و به تمام زوایای وجود او نفوذ می کند و همه چیز را می کاود و تمام ضعف و کمبودها را می یابد و به تامین نیازهای او که فراوان هستند و وسیع می پردازد

تاملی در گستردگی مفهوم و مصادیق « عبادت » در عرصه فعالیت های اقتصادی سیاسی و فرهنگی

اسلام دینی است جامع و کامل که به انسان از همه سو نظر می گسترد و به تمام زوایای وجود او نفوذ می کند و همه چیز را می کاود و تمام ضعف و کمبودها را می یابد و به تامین نیازهای او که فراوان هستند و وسیع می پردازد.

اسلام به همان دلیل که دارای جامعیت است و همه قوانین مبتنی بر نیازمندی های گوناگون انسان را در دل خود ذخیره کرده است مسلمانی را می پرورد که یک سویه نباشد و از تمام جنبه ها و جلوه های فرهنگ و تعالیم و قوانین و ارزش های دین مبین الهی برای ساختن و پروردن خود بهره ببرد و در نهایت به شخصیتی جامع برسد که در تمام صحنه های زندگی « فردی » و عرصه های حیات « جمعی » حضور یابد و مفید و ثمربخش باشد.

تردیدی وجود ندارد که پرورش یافتن هر مسلمان به طور جامع و برمبنای تعالیم و ارزش های والای اسلامی در همه ابعاد و جلوه ها با کسب شناخت و درایت و تفکر و تعقل مرتبط است و چنانچه او به وظایف خویش در انجام فعالیت های لازم و همراه با شناخت و درایت به طور شایسته عمل کند به نتیجه مطلوب خواهد رسید و در پروردن خود به صورت کامل توفیق حاصل خواهد نمود و اگر در انجام این وظایف و مراقبت و تلاش قصور و غفلت ورزد به طور ناقص و یکسویه و نه جامع و چند سویه پیش می رود و آن گونه که شایسته است تربیت و پرورش نمی یابد.

ائمه دین (ع ) که شارحان اسلام و عاملان قرآن و دارای علم عمیق و عمل دقیق به تمام تعالیم و قوانین و ارزش های اسلامی در همه ابعاد فردی و اجتماعی می باشند هم در فکر و اندیشه و هم در رفتار و کنش زیباترین مصادیق جامعیت اسلام را به تجلی درآوردند و به همین دلیل مجموعه های وسیع و عظیمی از آنچه به صورت مواریث گرانبهای اندیشه و عمل امامان در متون روایی ما ثبت و ضبط گردیده است راهنمای بزرگ انسان مسلمان برای اجتناب و خودداری از هرگونه یکسونگری نسبت به دین و گرفتاری در دام برداشت های ناصحیح و عملکردهای مغشوش و متضاد با حقیقت اسلام و جامعیت این دین رهایی بخش محسوب می شود.

آموزه ذیل از حضرت امام جعفر صادق (ع ) نمونه و مصداقی است از هزاران نمونه ها و مصادیق در نهی مسلمانان از یکسونگری و عمل به جامعیت دین مقدس اسلام در همه زمینه ها.

« علی بن عبدالعزیز » که از دوستداران اهل بیت (ع ) و پیروان ائمه دین است چنین نقل می کند :

روزی حضرت امام جعفر صادق (ع ) به من فرمود :

« عمربن مسلم در چه وضعیتی می باشد و چه می کند »

به امام (ع ) عرض کردم :

« او به ذکر و عبادت خدا روی آورده و کار و تجارت را ترک کرده است . »

امام (ع ) با اطلاع از وضع عمربن مسلم اظهار تاسف کرد و سپس چنین فرمود :

« او مگر نمی داند که هر کس کار و تلاش خود را در طلب معاش ترک نماید دعای مستجابی در پیشگاه الهی نخواهد داشت »

برای درک و فهم صحیح این مواجهه و رهنمود حضرت امام جعفر صادق (ع ) دقت در توضیحات ذیل ضروری است :

الف) در اسلام « عبادت » منحصر به ذکر و نماز و راز و نیاز نیست و اگرچه این ها از زیباترین جلوه های پیوند و ارتباط مخلوق با خالق و پرستش ذات مقدس او محسوب می شوند لکن عبادت مطلق و انحصاری ـ به گونه ای که هر رفتار و کنش و عمل دیگری از دایره عبادت خدا خارج گردد ـ به شمار نمی روند.

در نگاه ژرف و همه سو گستر اسلام هر حرکت و رفتار و عملکردی که با انگیزه جلب خشنودی و رضای خدا صورت گیرد « عبادت » محسوب می شود و این رفتار و عمل نیز دارای ابعاد و جنبه های گوناگون و مرتبط با عرصه ها و حوزه های مختلف حضور و فعالیت انسان می باشد که تمام امور اجتماعی سیاسی حکومتی اقتصادی علمی صنعتی مطبوعاتی هنری حقوقی و نظامی را در برمی گیرد.

به این ترتیب هر کس که در هر شغل و به هر کاری در موضوعات و رشته ها و فنون مزبور اشتغال ورزد و با انگیزه و قصد جلب رضوان و خشنودی خدا و در مسیر خدمت به جامعه و کشور اسلامی با خلوص و صداقت در نیل به مقاصد و اهداف منتهی به ثمربخشی و بازدهی کارهای مختلف فعالیت کند خداوند را « عبادت » کرده است .

ب) « دنیا » و « آخرت » در گستره فرهنگ غنی و کامل اسلامی با هم پیوندی ناگسستنی دارند که هرگز از هم جدا و به صورت یکسویه و بدون ارتباط با یکدیگر نافع نمی باشند.

بدیهی است که هدف نهایی و غایی انسان رسیدن به حیات جاودانه آخرت است لکن چگونه و از کجا و در چه بستر و محیطی باید حرکت رو به رشد انسان برای نیل به حیات جاودان آخرت آغاز شود و به انجام رسد

بی تردید انسان در محیط دنیا و در بستر خاک و با تلاش و فعالیت زمینی قادر است به آخرت بیندیشد و سر به سوی افلاک برآورد و به منتهای مراتب رشد و کمال معنوی نائل آید.

دقت و تفکر کوتاه در همین اصل معقول کافی است که ما را بسیار سریع به این بینش برساند که دنیا و آخرت نمی توانند با هم بی ارتباط باشند و نباید کسی که طالب حیات شریف و جاودانه آخرت است چنین بیندیشد که بدون حرکت و تلاش در بستر خاک قادر به رسیدن به افلاک خواهد بود که این فکر و تصور محال عقلی می باشد.

ج) انسان به گونه ای آفریده شده است که هم نیاز « جسمی » و « مادی » دارد و هم نیاز « روحی » و « معنوی » . این دو نوع نیاز از ژرفای فطرت و سرشت انسان برمی خیزد و تمام ذرات وجود او را فراگرفته است و خداوند قادر متعال خلقت و آفرینش همه انسان ها را بر همین مبنا و اساس تنظیم و تکمیل نموده است .

نیازهای مربوط به جسم و تن انسان ها در کنار نیازهای مربوط به جان و روان آنان ـ که هر دو طبیعی و فطری می باشند ـ باید تامین شوند تا انسان از مجرای « سعادت دنیا » به « رستگاری عقبا » نائل آید.

اگر انسان بخواهد آنگونه که شایسته است و در حالی که از بدیهیات مبتنی بر تعالیم و قوانین « شرع » و « عقل » فاصله نگرفته است به زندگی و حیات جامع و کامل برسد باید در عرصه های کار و تلاش سالم اقتصادی حضور یابد تا در پرتو آن بتواند به تمام نیازمندی های خویش در همه شئون حیات مادی و معنوی پاسخ گوید.

تعمق در موارد سه گانه یاد شده این حقیقت را به اثبات می رساند آن که نوع تفکر و رفتار و عملکردی که یک مسلمان را به ترک کار و تلاش وادار نماید و به « جامعه گریزی » ترغیب کند و به « درون گرایی » به صورت مطلق متمایل سازد هرگز با دین مبین اسلام تطابق و همخوانی ندارد و از همین رو از جانب خداوند متعال پذیرفته نمی باشد و ثواب و پاداشی بر آن مترتب نمی گردد.

همچنین برمبنای واقعیت هایی که از نظر گذشت در نگاه تعالیم اسلام و سیره و روش ائمه دین (ع ) هرگونه تفکر مبتنی بر « صوفی گری » محکوم می باشد و هر مسلمانی وظیفه دارد از خویش مراقبت کامل به عمل آورد تا در دام این افکار باطلی که به نام « عرفان » و در نقطه متضاد و متعارض با « عرفان اصیل اسلامی » به نسل جوان عرضه می شود سقوط ننماید و از این حقیقت غفلت نورزد که « عبادت خدا » دارای جامعیت مصداق می باشد و « ذکر و عبادت » و « کار و تجارت » با هم پیوندی اصیل و ریشه دار دارند و منطبق با « جامعیت تعالیم و قوانین اسلام » می باشند و این دین مبین و زندگی ساز هم دعا و راز و نیاز و نماز را عبادت خدا می داند و هم کار و تلاش در همه عرصه های فعالیت گوناگون اقتصادی و سیاسی و علمی و فرهنگی را از مصادیق بارز و روشن عبادت حضرت پروردگار به شمار می آورد.

در نگاه تعالیم اسلام و سیره و روش ائمه دین (ع ) هرگونه تفکر مبتنی بر « صوفی گری » محکوم می باشد و هر مسلمانی وظیفه دارد از خویش مراقبت به عمل آورد تا در دام این افکار باطلی که به نام « عرفان » و در نقطه متضاد و متعارض با « عرفان اصیل اسلامی » به جامعه عرضه می شود سقوط ننماید و از این واقعیت غفلت نورزد که « جامعه گریزی » و « درون گرایی مطلق » با « عبادت خدا » که دارای جامعیت مصداق می باشد سازگاری و انطباق ندارد