ظلم

آن ستمی که خدا نیامرزد شرکت است و امّا ستمی که خدا بیامرزد ستمی است که انسان به خویشتن کند چون نتیجهٔ معصیت, ظلم به خود انسان است و امّا آن ستمی که خدا صرفنظر نکند حقوقی است که مردم به یکدیگر دارند

از جمله صفات رذیله ظلم است.

● معنا و اقسام ظلم

ظلم یعنی ”نهادن چیزی در غیر محل و موردش“ و به همین جهت برای آن مصادیق فراوانی است که می‌توان تحت سه عنوان، بیان کرد:

الف - در رابطه با نسبت‌های انسان به پروردگار جهانیان (دربارهٔ ذات اقدس ربوبی و یا صفات جمال و جلال).

ب - نافرمانی و مخالفت کردن از دستورات الهی و خارج شدن از ذیّ بندگی (که ظلم انسان به دیگری از مصادیق همین قسم است).

ج - ظلم انسان به خودش که مصداق سوّم را تشکیل می‌دهد.

و به همین مضمون نیز روایاتی از خاندان رسالت وارد شده که به عنوان نمونه به یک روایت اکتفا می‌شود.

از امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده:

ستم بر سه قسمت است:

۱. ستمی که خدا آن را می‌آمرزد

۲. ستمی که خدا نمی‌آمرزد

۳. ستمی که خدا از آن صرفنظر نکند.

اما آن ستمی که خدا نیامرزد شرکت است و امّا ستمی که خدا بیامرزد ستمی است که انسان به خویشتن کند (چون نتیجهٔ معصیت، ظلم به خود انسان است و امّا آن ستمی که خدا صرفنظر نکند حقوقی است که مردم به یکدیگر دارند.

(اَلْظُّلْمُ ثَلٰاثَهُٔ ظُلْمٌ یَغْفِرُهُ اللهُ وَ ظُلْمٌ لٰا یَغْفِرُهُ اللهُ وَ ظُلْمٌ لٰا یَدَعُهُ اللهُ فَاَمَّا الظُّلْمُ الَّذی لٰا یَغْفِرُهُ فَالِشّرْکُ وَ اَمَّا الظُّلْمُ الَّذی یَغْفِرُهُ فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فیمٰا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَاَمَّا الظُّلْمُ الَّذی لٰا یَدَعُهُ فَالْمُدٰایَنَهُٔ بَیْنَ الْعِبٰادِ) (کافی، ج ۲، ص ۳۳۰)

و گاهی تقسیم می‌کنند ظلم را به معنای اعم و اخص: ظلم به معنای اعم عبارت از جامع رذائل و صفات غیراخلاقی است و ظلم به معنای اخص عبارت است از ایذاء و اضرار به دیگری به هر نحوی که باشد، جانی، عِرضی، مالی.

▪ عوامل ظلم: گاهی دشمنی و حسد باعث ظلم می‌شود که در این صورت ظلم را از رذائل قوهٔ غضب می‌دانند و گاهی حرص و طمع می‌باشد که آن را از رذائل قوهٔ شهوت می‌دانند.

● آیات و روایاتی که دلالت بر زشتی ظلم می‌کند.

الف - هنگامی که لقمان در مقام پند و موعظه به فرزندش گفت: ای پسر عزیزم! هرگز شرک به خدا نیاور! چرا که شرکت بسیار ظلم بزرگی است.

(وَاِذْ قٰالَ لُقْمٰانُ لِابْنِهِ وَهُوَیَعِظُهُ یٰا بُنَیَّ لٰا تُشْرِکْ بِاللهِ اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ) (سورهٔ لقمان، آیه ۱۳)

ب - تنها راه مؤاخذه بر آنهائی است که به مردم ظلم می‌کنند و در زمین بدون پیروی از حق، شرارت می‌کنند بر آنان عذاب دردناک است.

(اِنّمَا السَّبیلُ عَلَی الَّذینَ یَظْلِمُونَ النّٰاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْاَرْضِ بِغَیْرِالْحَقِّ اُوٰلئِکَ لَهُمْ عَذٰابٌ اَلیمٌ) (سورهٔ شوریٰ، آیهٔ ۴۲)

ج - و هر کس از شما ظلم و ستم کند ما او را به عذاب بزرگ (گرفتار ) می‌گردانیم.

(وَ مَنْ یَظْلِمْ مِنْکُمْ نُذِفْهُ عَذٰاباً کَبیراً) (سورهٔ فرقان، آیهٔ ۱۹)

د - و روزی که ستمکار دو دست خود را (از روی ندامت) می‌گزد و می‌گوید: ای کاش من (در دنیا) راهی را که رسول رفت در پیش می‌گرفتم. وای برمن! ای کاش که فلان (مرد کافر و رفیق فاسق) را برای خود دوست نمی‌گرفتم که رفاقت او مرا از پیروی قرآن و رسول خدا محروم ساخت و مرا نیز گمراه گردانید. آری دوستی شیطان برای انسان، مایهٔ خذلان و گمراهی است. هر که با رسوا نشیند عاقبت رسوا شود.

(وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّٰالِمُ عَلیٰ یَدَیْهِ یَقُولُ یٰالَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلاً یٰا وَیْلَتیٰ لَیْتَنی لَمْ اَتَّخِذ فُلٰاناً خَلیلاً لَقَدْ اَضَلَّنی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدِ اِذْ جٰائَنی وَ کٰانَ الشَّیْطٰانُ لِلْأنْسٰانِ خَذُولاً) (سورۀ فرقان، آیهٔ ۲۸)

هـ - و هرگز مپندار که خدا از کردار ستمکاران غافل است، بلکه کیفر ظالمان را به تأخیر می‌افکند تا آن روزی که چشم‌هایشان در آن روز خیره و حیران است.

(وَلٰا تَحْسَبَنَّ اللهَ غٰافِلاً عَمّْٰا یَعْمَلُ الظّٰالِمُونَ اِنَّمٰا یُؤخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فیهِ الْاَبْصٰارُ) (سورهٔ ابراهیم، آیهٔ ۴۲)

● آثار شوم ظلم

قرآن دربارهٔ آثار شوم ظلم در این جهان چنین می‌فرماید:

۱. پس این است خانه‌‌های بی‌صاحب، آنها به خاطر ظلمی که کردند همه ویران شد، به حقیقت در این کار عبرتی است برای جمعیّت آگاه و دانا.

(فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خٰاوِیَهٌٔ بِمٰا ظَلَمُوا اِنَّ فی ذٰلِکَ لَاٰیَهٌٔ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (سورهٔ نمل، آیهٔ ۵۲)

۲. (ای رسول ما) بنگر که عاقبت ستمکاران به کجا انجامید و چگونه هلاک گشتند.

(فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُٔ الظّٰالِمینَ) (سورهٔ یونس، آیهٔ ۳۹)

۳. به حقیقت پروردگار به هیچکس ستم نخواهد کرد ولی این مردمند در حق خویش ستم می‌کنند.

(اِنَّ اللهَ لٰا یَظْلِمُ النّٰاسَ شَیْئاً وَلٰکِنَّ النّٰاسٌ اَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (سورهٔ یونس، آیهٔ ۴۴)

و روایات نیز در این باب زیاد است که برای نمونه به چند روایت اکتفا می‌شود:

۱. از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال شد دربارهٔ آن:

فرمود: پلی است بر صراط که از آن نگذرد بنده‌ای که بدهکار - به دیگران است - و حقوق مردم در گردن او است.

(اِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصٰادِ قٰالَ قَنْطَرَهٌٔ عَلَی الصِّرٰاطِ لٰا یَجُوزُهٰا عَبْدٌ بِمَظْلَمَهٍٔ) (کافی، ج ۲، ص ۳۳۱)

۲. از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده:

هر که از قصاص (و جزای کردار) می‌ترسد خود را از ستم کردن به مردم نگهدارد.

(مَنْ خٰافَ الْقِصٰاصَ کَفَّ عَنْ ظُلْمِ النّٰاسِ) (کافی، ج ۲، ص ۳۳۱)

۳. و نیز نقل شده:

خود را از ستم کردن باز دارید که آن تاریکی روز قیامت است.

(اِتَّقُوالظُّلْمَ فَاِنَّهُ ظُلُمٰاتُ یَوْمِ الْقِیٰامَهِٔ) (کافی، ج ۲، ص ۲۳۱)

۴. از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده:

بدترین توشه‌ها در روز قیامت ستم کردن بر بندگان خدا است.

(بِئْسَ الزَّادُ اِلَی الْمَعٰادِ اَلْعُدوٰانُ عَلَی الْعِبٰادِ) (بحار، ج ۷۵، ص ۳۳۱-۳۰۹)

۵. از امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده:

آنچه فردای قیامت شخص مظلوم از دین ظالم می‌گیرد بیشتر است از آنچه ظالم در دنیا از ستمدیده گرفته.

(مٰا یَأْخُذُ الْمَظْلُومُ مِنْ دینِ الظّٰالِمِ اَکْثَرُ مِمّٰا یَأْخُذُ مِنْ دُنْیَا الْمَظْلُومِ) (بحار، ج ۷۵، ص ۳۳۱-۳۰۹)

۶. از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده:

(مٰا مِنْ مَظْلَمَهٍٔ اَشَدُّ مِنْ مَظْلَمَهٍٔ لٰایَجِدُ صٰاحِبُها عَلَیْهٰا عَوْناً اِلاَّ اللهَ عَزَّوَجَلََّ) (کافی، ج ۲، ص ۳۲۰)

۷. کسی که به ظلم از مال برادرش بخورد و به او بر نگرداند (در حقیقت) پارهٔ افروخته از آتش را در روز قیامت خورده است.

(مَنْ ا‌کَلَ مِنْ مٰالِ اَخیهِ ظُلْماً وَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْهِ اَکَلَ جَذْوَهًٔ مِنَ النّْارِ یَوْمَ القِیٰمَهِٔ) (بحار، ج ۷۵، ص ۳۱۳)

۸. از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) نقل شده:

بهترین جهاد آن است که (انسان) صبح کند و قصد ظلم را به کسی نداشته باشد.

(اَفْضَلُ الْجَهٰادِ مَنْ اَصْبَحَ لٰا یَهُمُّ بِظُلْمٍ) (بحار، ج ۷۵، ص ۳۱۳)

۹. از امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده:

ستم کردن در دنیا، تاریکی است در آخرت.

(اَلظُّلْمُ فِی الدُّنْیٰا هُوِالظُّلُمٰاتُ فِی الْاٰخِرَهِٔ) (بحار، ج ۷۵، ص ۳۱۳)

● زیان‌های ظلم

اما از نظر فردی و اجتماعی: ظالم همیشه اعصاب خود را ناراحت کرده و وجدان او، ناخودآگاه آزارش می‌دهد و همیشه منفور جامعه است و از نظر ارتباطات واقعی عاقبت بسیار خطرناکی دارد چون ما معتقدیم جهان همانطوری که دارای علل و اسباب ظاهری است دارای علل و اسباب حقیقی بسیار قوی نیز می‌باشد. در رابطه با ستم‌گری، قرآن مجید و خاندان عصمت و طهارت با بیان بسیار رسا به ما اعلان خطر نموده‌اند که اینکه به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:

در قرآن می‌خوانیم:

۱. پس این که خانه‌هایشان ویران مانده به خاطر ظلمی است که کردند همانا در این کار عبرتی است برای افراد آگاه.

(فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خٰاوِیُهًٔ بِمٰا ظَلَمُوا اِنَّ فی ذٰلِکَ لَٰایَهًٔ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (سورهٔ نمل، آیهٔ ۵۲)

۲. از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) نقل شده:

دوری کنید از ستم چرا که ستم خراب می‌کند قلب‌های شما را.

(اِیّٰا کُمْ وَ الظُّلْمَ فَإنَّهُ یَخْرِبُ قُلُوبَکُمْ) (بحار، ج ۷۵، ص ۳۱۵)

۳. از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) نقل شده:

سرانجام ظلم پشیمانی است. و بدیهی است که پشیمانی سودی ندارد جز اینکه فشار اعصاب و ناراحتی را زیادتر کند.

(اَلظُّلْمُ نَدٰامَهُٔ) (بحار، ج ۷۵، ص ۳۱۵)

۴. از امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده:

هیچکس نیست که به کسی ستم کند مگر آنکه خدا او را به همان ستم گرفتار سازد، خواه دربارهٔ خودش باشد یا مالش و امّا ستمی که میان او و خدا باشد هرگاه توبه کند خدا او را بیامرزد.

(مٰا مِنْ اَحَدٍ یَظْلِمُ بِمَظْلَمَهٍٔ اِلّٰا اَخَذَهُ اللهُ بِهٰا فی نَفْسِهِ وَ مٰالِهِ وَ اَمّاَ الظُّلْم الَّذی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللهِ فَاِذٰا تٰابِ غَفَرَاللهُ) (کافی، ج ۲، ص ۳۳۰)

۵. از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده:

هر که ستم کند به کسی، به همان ستم گرفتار شود، در خود باشد یا در مالش یا در فرزندش.

(مَنْ ظَلَمَ مَظْلَمَهًٔ اُخِذَ بِهٰا فی نَفْسِهِ أَوْ فی مٰالِهِ اَوْ فی وَلَدِهِ) (کافی، ج۲، ص ۳۳۰)

و از روایات صحیحه استفاده می‌شود که نتیجهٔ ظلم انسان، به خودش و خانواده‌اش برمی‌گردد و این نتیجهٔ وضعی ظلم است. اینک توجه شما را به یک بحث فلسفی جلب می‌نمایئم: (اقتباس از تفسیرالمیزان ذیل آیه ۲۱۸ سورهٔ بقره)

بین اعمال و بین حوادث خارجی، ارتباطی برقرار است و منظور از عمل، عنوان حسنه و سیئه است که بر حرکات خارجی منطبق می‌شود نه حرکات و سکناتی که از آثار طبیعی جسم است و به همین جهت در قرآن مجید می‌فرماید:

آنچه از رنج و مصیبت به شما می‌رسد به خاطر اعمال زشتی است که به دست‌های خودتان کرده‌اید در صورتی که خدا خیلی از کارهای زشت را عفو می‌کند.

(وَ مٰا اَصٰابَکُمْ مِنْ مُصیبَهٍٔ فَبِمٰا کَسَبَتْ اَیْدیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیرٍ) (سورهٔ شوری، آیهٔ ۳۰)

و در آیهٔ دیگری می‌فرماید:

همانا خدا آنچه را در مردم هست تغییر ندهد تا زمانی که آن قوم حالشان را تغییر دهند و هرگاه خدا بخواهد مردمی را به کیفر اعمال زشتشان برساند هیچ کس توانائی برگرداندن آن بلا را نخواهد داشت.

(اِنَّ اللهَ لٰا یُغَیِّرُ مٰا بِقَوْمٍ حَتّیٰ یُغَیِّرُوا مٰا بِاَنْفُسِهِمْ وَ اِذٰا اَرٰادَاللهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلٰا مَرَدَّا لَهُ) (سورهٔ رعد، آیه ۱۱)

و باز در آیه‌ای می‌فرماید:

آن به واسطۀ این است که خدا نعمتی است را که بر مردمی عطا کند تغییر نمی‌دهد تا آنچه را که در خودشان است تغییر دهند.

(ذٰلِکَ بِاَنَّ اللهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَهًٔ اَنْعَمَهٰا عَلیٰ قَوْمٍ حَتّیٰ یُغَیِّرُوا مٰا بِانْفُسِهِمْ) (سورهٔ انفال، آیهٔ ۵۴)

---