پیدایش و تکامل بیمه اجتماعی در ایران و جهان

میزان دستمزد کارگران به مهارت آنان بستگی داشته و افراد مختلف در مشاغل یکسان, غالبا حقوق برابر داشته اند

● تامین اجتماعی در ایران باستان

با استفاده از لوح‌های گلی کشف شده به هنگام خاک‌برداری از تخت‌جمشید در سال ۱۳۱۲، اطلاعاتی به‌دست آمده که بیانگر وچود مواردی از خدمات تامین اجتماعی برای کارگران در دوران هخامنشی است. این یافته‌ها نشان می‌دهد که:

۱) کارگران حقوق‌بگیر بوده‌اند و سیستم ثبت و ضبط معینی برای پرداخت به آنان وجود داشته است.

۲) میزان دستمزد کارگران به مهارت آنان بستگی داشته و افراد مختلف در مشاغل یکسان، غالبا حقوق برابر داشته‌اند.

۳) کارگرانی که دارای حداقل حقوق بودند، برای جبران کسری زندگیشان اضافه دریافتی و گاه پاداش دریافت می‌کرده‌اند.

۴) زنان کارگر، پس از زایمان پنج ماه تمام از کار معاف بوده و بخشی از حقوق خود را دریافت می‌کرده‌اند.

۵) تمامی اعضای خانواده‌ی کارکنان دولت، از خدمات دولتی مانند کمک هزینه و برخی لوازم زندگی بهره‌مند بوده‌اند.

۶) در مدت اشتغال، خوراک، پوشاک و مسکن کارگران به عهده‌ی کارفرما بوده است.

۷) کارگران در مواقع بیماری، حوادث و صدمات جسمی، در همان جا تحت درمان قرار می‌گرفته‌اند.

● تامین اجتماعی در اروپا و آمریکا

اختراع ماشین و به‌کارگیری آن در کارگاه‌های صنعتی، موجب بی‌کار شدن بسیاری از کارگران شد و در پی آن سطح دستمزدها به شدت کاهش یافت. بی‌کاری، فقر و درماندگی، نیاز بیش‌تر به کار و ادامه‌ی استثمار کارگران، به شکل‌گیری دو طبقه‌ی فقیر و غنی منجر شد. کارگران دست به اقدامات تلافی‌جویانه زدند. ماشین‌ها و ابزار تولید به دست کارگران درهم شکسته شد. اعتصاب و شورش نقاط مختلف اروپا را فرا گرفت. دخالت پلیس و سرکوب اعتراض‌ها بی‌نتیجه بود و ناامنی‌ها ادامه یافت تا آن که صاحبان سرمایه، احساس خطر کردند. شعارهای عدالت‌خواهانه، بیش از پیش محبوبیت عمومی یافت. بیم آن می‌رفت که سوسیالیسم کنترل اوضاع را در اختیار گیرد. در نیمه‌ی دوم قرن هجدهم، لیبرال‌ها در برابر فشار عمومی سر تسلیم فرود آوردند. بیسمارک صدراعظم وقت آلمان نخستین طرح بیمه‌ی اجتماعی کارگران را به تصویب پارلمان رسانید. سایر کشورهای اروپایی نیز از این دگرگونی‌ها تاثیر پذیرفتند به‌طوری که طی دهه‌ی اول قرن بیستم، بیمه‌ی اجتماعی اجباری کارگران در اغلب این کشورها به اجرا درآمد. کشورهای آمریکا و انگلیس به ترتیب در سال‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ میلادی تامین اجتماعی را به عنوان راه‌کاری برای ایجاد امنیت اجتماعی و تداوم رشد اقتصادی پذیرفتند. هم‌زمان با جنگ دوم جهانی و آثار آن بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشورها، تلاش‌هایی صورت گرفت تا تامین اجتماعی به عنوان پیش‌نیاز صلح و آرامش جهانی مورد توافق قرار گیرد.

● پیدایش و تکامل بیمه‌ی اجتماعی در ایران

با توسعه‌ی کارخانه‌ها و موسسات اقتصادی در کشور، در سال ۱۳۰۹ شکل‌گیری نسل اول بیمه‌های اجتماعی به صورت صندوق احتیاط شکل گرفت. در این شکل از بیمه، ما شاهد فقدان تعهد کارفرمایان در قبال کارگران، محدودیت تعهدات بیمه نسبت به حوادث و بیماری‌های ناشی از کار، محدودیت مزایای صندوق بیمه نسبت به پرداخت‌های مقطوع را شاهد هستیم. دامنه‌ی پوشش صندوق احتیاط، کارگران سایر بخش‌ها را نیز دربر گرفت و تا سال ۱۳۱۵ بخش نسبتا وسیعی از کارگران شاغل در کارخانه‌ها و موسسات صنعتی تحت پوشش این صندوق قرار گرفتند. قانون کار در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۲۵ به تصویب رسید. این قانون، حقوق معینی را برای کارگران در زمینه‌ی شرایط کار، حداقل دستمزد، بهداشت و ایمنی محیط کار، تشکیل صندوق بی‌کاری، تشکیل اتحادیه‌های کارگری و مانند آن در نظر گرفته بود. اتحادیه‌های کارگری به عنوان تنها نماینده‌ی طبقه‌ی کارگر به‌رسمیت شناخته شد. برمبنای قانون کار، مقرر شد در هر کارگاه برای انجام امور بهداشت و بیمه‌ی کارگران دو صندوق شامل صندوق بهداشت و صندوق تعاون تشکیل شود. شورای عالی کار به منظور رسیدگی به امور شغلی کارگران، ایجاد بیمه‌ی بی‌کاری، تعیین سطح دستمزدها و تشکیل کمیته‌های میانجی کارگران و کارفرمایان تشکیل شد. در سال ۱۳۲۸ لایحه‌ی بیمه‌ی اجباری کارگران، که در پی برخی ناآرامی‌ها و اعتراض‌های کارگری به تصویب رسید تمامی کارخانه‌ها و موسسات دولتی و غیر دولتی را مکلف کرد که کارگران خود را نزد شرکت سهامی بیمه‌ی ایران و یا یک شرکت بیمه‌ی داخلی بیمه کنند.

با تشکیل صندوق تعاون و بیمه‌ی کارگران در خرداد ماه سال ۱۳۲۸ تعهدات بیمه‌ی کارگران، در ابعاد کیفی و کمی توسعه یافت و ضمن تسری مقررات بیمه‌ی اجباری به عموم کارگران، اعضای خانواده‌ی بلافصل بیمه شده را نیز دربر گرفت. تشکیل صندوق تعاون بیمه‌ی کارگران نقطه‌ی عطف تحولات بیمه‌ی کارگران در ایران بود که الگوی جدیدی از بیمه‌ی اجتماعی کارگران را به اجرا درآورد. با تصویب قانون بیمه‌های اجتماعی کارگران در بهمن ۱۳۳۱، از اردیبهشت ۱۳۳۲ سازمان بیمه‌های اجتماعی کارگران آغاز به کار کرد تا اجرای امور مربوط به بیمه‌ی اجتماعی کارگران را که تا پیش از آن از طریق صندوق تعاون و بیمه‌ی کارگران و نیز شرکت سهامی بیمه‌ی ایران انجام می‌شد، به‌عهده گیرد. مهم‌ترین دستاورد این اقدام ایجاد تمرکز در امور اجرایی بیمه‌ی اجتماعی، انسجام در امور بیمه‌گری، ایجاد پشتوانه‌ی قانونی برای تامین درآمدها و گسترش دامنه‌ی شمول بیمه‌ی اجتماعی بود. در طول دهه‌ی ۱۳۴۰ سازمان‌های بیمه‌ای، نهادها و بنیادهای حمایتی و خیریه‌ی متعددی با نام‌های مختلف و وظایف مشابه تشکیل شدند. در سال ۱۳۴۲ با تغییر نام سازمان بیمه‌های اجتماعی کارگران به سازمان‌های بیمه‌ی اجتماعی، دامنه‌ی وظایف بیمه‌ای آن به عموم افراد، به جز کسانی که تابع استخدام کشوری یا مقررات خاص بیمه‌ای بودند، گسترش یافت. در دهه‌ی ۵۰ گرایش انسجام سازمانی در امور بیمه‌ای، رفاهی، خدماتی دولت، اجرای اصلاحات ساختاری را مانند تشکیل سازمان تامین خدمات درمانی، وزارت رفاه اجتماعی، سازمان تامین اجتماعی را در دستور کار قرار داد و در نهایت وزارت بهداری و بهزیستی شکل گرفت. سازمان تامین اجتماعی گسترده‌ترین سازمان بیمه‌گر اجتماعی در کشور است که حدود ۴۰% جمعیت کشور را تحت پوشش دارد.

حدود ۵/۷ میلیون نفر بیمه شده‌ی اصلی و بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار مستمری بگیر، تحت پوشش این سازمان هستند که با در نظر گرفتن افراد خانواده‌ی بیمه شدگان، جمعیت تحت پوشش این سازمان برای خدمات درمانی به حدود ۲۸ میلیون نفر می‌رسد. تعهدات و خدمات سازمان تامین اجتماعی برابر استانداردهای سازمان بین‌المللی کار ILO و سازمان بین‌المللی تامین اجتماعی ISSA تنظیم شده و بالاترین حد این استاندارها را دربر می‌گیرد. تکیه‌گاه اصلی سازمان تامین اجتماعی، مشارکت سه‌جانبه‌ی کارفرمایان، بیمه شدگان و دولت در عرصه‌های مختلف سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری‌های کلان و تامین منابع مالی که در چار چوب شورای عالی تامین اجتماعی نمود یافته است. بیش از یک میلیون کارفرمای حقیقی یا حقوقی با این سازمان در ارتباط مستمر هستند. منابع مالی سازمان تامین اجتماعی متکی به حق بیمه‌ای است که از طریق کارفرمایان، بیمه شدگان و دولت وصول می‌شود. علاوه بر آن سود حاصل از سرمایه‌گذاری ذخایر به منظور حفظ قدرت خرید این اندوخته‌ها به آن اضافه می‌گردد. انتظار می‌رود در سال جاری حدود ۷۴% منابع از محل حق بیمه‌ها و حدود ۱۶% از محل سود سرمایه‌گذاری و ۱۰% از سایر منابع نامین شود.

● مقایسه‌ی نرخ حق بیمه تامین اجتماعی در چند کشور:

▪ نام کشور / سهم بیمه شده / سهم کارفرما / جمع (درصد)

▪ ترکمنستان / سفر / ۲۲% / ۲۲%

▪ ازبکستان / ۱ / ۵/۳۵ / ۵/۳۶%

▪ گرجستان / ۱ / ۲۸ / ۲۹%

▪ آذربایجان / ۵/۱ / ۲۹ / ۵/۳۰%

▪ اوکراین / ۲۵/۳ / ۳۵ / ۲۵/۳۸%

▪ مراکش / ۲۹/۴ / ۱/۱۶ / ۳۹/۲۰%

▪ عمان / ۵ / ۹ / ۱۴%

▪ لیبی / ۲۵/۵ / ۹۵/۱۲ / ۲/۱۸%

▪ ویتنام / ۶ / ۱۷ / ۲۳%

▪ سوریه / ۷ / ۱۷ / ۲۴%

▪ ایران / ۷ / ۲۰ / ۲۷%

▪ برزیل / ۶۵/۷ / ۲۰ / ۶۵/۲۷%

▪ الجزایر / ۵/۸ / ۲۴ / ۵/۳۲%

▪ ایتالیا / ۸۹/۸ / ۹/۳۰ ۷۹/۳۹%

▪ عربستان / ۹ / ۱۱ / ۲۰%

▪ کویت / ۱۰ / ۲۰ / ۳۰%

▪ انگلستان / ۱۱ / ۸/۱۲ / ۸/۲۳%

▪ چین / ۱۱ / ۳۲ / ۴۳%

▪ آرژانتین / ۱۳ / ۴/۱۳ / ۴/۲۶%

▪ ژاپن ۱۳ / ۰۷/۱۵ / ۰۷/۲۸%

▪ترکیه / ۱۴ / ۵/۲۰ / ۵/۳۴%

▪ مصر / ۱۴ / ۲۶ / ۴۰%

▪ فرانسه / ۴۵/۱۵ / ۸۶/۳۳ / ۳۱/۴۹%

▪ اتریش / ۱۵/۱۷ / ۹۵/۲۴ / ۰۱/۴۲%

▪ آلمان / ۲۰ / ۳۳/۲۱ / ۳۳/۴۱%

مازیار گیلانی‌نژاد – عضو هیات موسس سندیکاهای کارگری ایران

برگرفته از کتاب تامین اجتماعی انتشارات معاونت امور فرهنگی و اجتماعی سازمان تامین اجتماعی.