اراده یهودیان آمریكا در پس «انقلاب سفید» شاه

در ابتدای دهه ۱۹۶۰ میلادی ضرورت یك تجدید نظر اساسی در سیاستهای امریكا در برخورد با كشورهای تحت سلطه به شدت احساس می شد زیرا حكومتهای دست نشانده امریكا با خطر انقلابهای مردمی مواجه بودند جان فیتزجرالد كندی, كاندیدای حزب دمكرات برای ریاست جمهوری, نظرات ویژه ای را مطرح كرد

در ابتدای دهه ۱۹۶۰ میلادی ضرورت یك تجدید نظر اساسی در سیاستهای امریكا در برخورد با كشورهای تحت سلطه به شدت احساس می‌شد. زیرا حكومتهای دست نشانده امریكا با خطر انقلابهای مردمی مواجه‌ بودند. جان فیتزجرالد كندی، كاندیدای حزب دمكرات برای ریاست جمهوری، نظرات ویژه‌ای را مطرح كرد. این نظرات پس از انتخاب او به ریاست جمهوری، اساس سیاستهای امریكا قرار گرفت.

هدف سیاستهای جدید، در كشورهای تحت سلطه، اجرای اصلاحات از بالا به پایین به منظور جلوگیری از انقلاب قهرآمیز توده‌ها و ایجاد مانع در راه توسعه نفوذ اتحاد شوروی بود كه باعنوان «اتحاد برای پیشرفت» مطرح و به دست اجرا سپرده شد.

این برنامه ابتدا برای امریكای لاتین و با هدف جلوگیری از ایجاد «كوبا»های دیگر طراحی شده بود. طرح «اتحاد برای پیشرفت» متضمن تقسیم اراضی بین كشاورزان و توسعه و بهداشت و آموزش و اعطای خدمات رفاهی به مردمان فرودست بود. این طرح بعدها در دیگر كشورهای تحت سلطه نظیر ایران ـ‌كه با خطر رادیكالیزه شدن حركت‌های مردمی روبرو بودند ـ اجرا شد.

«سیاست‌های جدید به دلیل شكست سیاست‌های سركوبگرانه و نظامی‌گری امریكا و افزایش فاصله طبقاتی و نفرت روز‌افزون از آن كشور به مثابه علت‌العلل بدبختی‌‌ها و نابسامانی‌ها در كشورهای تحت سلطه اتخاذ شده بود.». ۱

استقرار دولتهای غیر نظامی دست نشانده در چهارچوب دمكراسی‌های هدایت شده، برگزاری «انتخابات كنترل شده» و ایجاد «فضای باز سیاسی» خطوط اصلی اقدامات سیاسی دولت جان.اف.كندی بود.

●طرح «روستوـ كندی»

جان. اف. كندی پس از استقرار در كاخ سفید، طرح و برنامه‌های ویژه‌ای را كه برای ایران تدوین كرده بود، به شاه ابلاغ كرد و برای اجرای آن پافشاری و اصرار ورزید. این برنامه كه به طرح «روستو ـ كندی» در جهان شهرت یافت، بعدها با نام «انقلاب سفید» در ایران اجرا شد.

طراح این برنامه «والتر ویتمن روستو» نام داشت. او كه در سال ۱۹۱۶ در یك خانواده یهودی به دنیا آ‌مده بود، در شمار جامعه‌شناسان نامدار جهان قرار داشت و سالها به عنوان مشاور جان‌كندی فعالیت كرد. روستو در زمان جان كندی یك سلسله رفورم‌‌های اقتصادی و طرحهای اصلاحات ارضی را برای اجرا در كشورهای امریكای لاتین و خاورمیانه و آسیای جنوب شرقی طراحی كرد. او تئوری‌های خود را در سال ۱۹۶۰ برابر با سال ۱۳۳۹ در كتابی با نام «مراحل توسعه اقتصادی؛ یك مانیفست غیر كمونیستی» انتشار داد.

روستو یهودی جوامع بشری را به «جامعه سنتی» و «جامعه صنعتی» تقسیم می‌كرد و اعتقاد داشت كه جامعه پس از طی مراحل سنتی وارد مرحله «ماقبل طیران» می‌شود. این مرحله در واقع دوران گذار از «كهنه» به «نو» است و لذا باید در رشته‌های غیر صنعتی، بویژه كشاورزی، تحولات انقلابی صورت گیرد، كه مهم‌ترین آنها «اصلاحات ارضی» است. ۲

به طور كلی باید گفت دولت آمریكا با انجام اصلاحات، به ویژه اصلاحات ارضی سعی داشت تا روابط اجتماعی و پایگاه اقتصادی شبكه سنتی روستاها را زیر و رو كند و از نظر سیاسی به دنبال این هدف بود كه اولاً پایگاه و نفوذ طبقه ملاك و زمین‌دار را از میان بردارد و ثانیاً ابتكار عمل را از دست مخالفین خارج كند. امریكا همچنین قصد داشت تا حركت سرمایه را از بخش سنتی كشاورزی به بخش شهرنشین و صنعتی تشویق نماید و نهاد دولت را به صورت مركز بی‌رقیب انباشت سرمایه درآورد.

●امینی مجری برنامه‌های امریكا

پیروزی جان فیتز جرالد كندی، موفقیت علی امینی را در پی داشت. زیرا وی از زمانی كه به عنوان سناتور ایالت «ماساچوست» فعالیت داشت، از دوستان علی امینی و در شمار هواداران زمامداری او بود. براساس طرح و برنامه‌ای كه مشاوران كندی تدوین كرده بودند، قرار بود علی امینی به عنوان مجری اصلاحات ظاهری مورد نظر كندی، عهده‌دار مقام نخست‌وزیری ایران باشد. بر این اساس دولتمردان امریكایی مجدداً از شاه خواستند تا علی امینی را به نخست‌وزیری منصوب كند و راه را برای اجرای اصلاحات مورد نظر امریكا هموار سازد.

محمد‌رضا پهلوی كه به اتكای قدرت ساواك و حمایت پاره‌ای از محافل قدرت وابسته به بیگانگان تمایلی به پذیرش این درخواست نداشت و به انحاء مختلف و با به كارگیری تمهیدات گوناگون، در مقابل این خواستهٔ امریكا مقاومت می‌كرد. اما فشار قاطعانهٔ دیپلماسی امریكا او را به خود ‌آورد و به او فهماند كه بدون جلب رضایت مقامات امریكایی ـ كه با اجرای كودتای ۲۸ مرداد وی را به سلطنت برگردانده بودند ـ ماندگاری در موضع قدرت و ادامهٔ فرمانروایی و حفظ تاج و تخت برایش غیر ممكن است. به ویژه اینكه این بار نحوه عمل كارگزاران امریكا با دفعات قبل تفاوت داشت. این بار مقامات كاخ سفید به پیامهای شفاهی اكتفا نكردند و خود رأساً و با صراحت دكتر علی امینی را ـ‌كه وفاداری‌اش به امریكا در جریان تنظیم و عقد قرارداد كنسرسیوم به اثبات رسیده بود ـ را به عنوان كاندیدای مورد نظر امریكا برای احراز مقام نخست‌وزیری ایران و اجرای برنامه‌های اصلاحی جان كندی معرفی كردند و محمد‌رضا پهلوی را برای اجرای این امر در فشار و تنگنا گذاشتند، حتی او را به كودتا و فروپاشی رژیم شاهنشاهی در ایران تهدید نمودند:

«... دولت آمریكا تردید و دودلی سالهای ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۹ را كنار گذاشت و با قاطعیت وارد گود شد و به محمد‌رضا پهلوی فشار آورد كه هر چه سریع‌تر علی امینی را با اختیارات كامل به نخست‌وزیری منصوب كند. شدت فشار امریكا به حدی بودكه ظاهراًَ در مسافرت زمستانی سال ۱۳۳۹ او به سوئیس به وی اعلام شد كه اگر با خواست جدید امریكا موافقت نكند، با سقوط سلطنت و ریاست جمهوری امینی مواجه خواهد شد...» ۳

در همین زمان، امریكا برای نشان دادن عزم خود در پشتیبانی از علی امینی و تهدید بیشتر محمد‌رضا پهلوی، برخی مجامع وابسته به خود را واداشت تا اعلامیه‌هایی در حمایت از ریاست جمهوری علی امینی انتشار دهند. به یك نمونه از این اعلامیه‌ها نگاه می‌كنیم:

«ملت آزادیخواه ایران

دستگاه حاكمه در ایام انتخابات درسی به ما داد كه هرگز از خاطره‌‌ها فراموش نخواهد شد... پس از آن كه بازی مسخره انتخابات با رسوایی هر چه تمامتر و استهزاء مردم جهان پایان یا فت، شاهنشاه دلقك‌بازی دیگری از خود درآورد و با رفتن به مجلس در كالسكه سلطنتی و ایراد نطق‌های مطنطن و بی‌معنی این كمدی را تكمیل كرد، غافل از آنكه با این نطق‌های بی سر و ته و مسخره فقط خودش را می‌تواند فریب دهد. مردم خوب می‌دانند كه در كشور ما ركود اقتصادی و فقر و تنگدستی و گرسنگی و گرانی هزینه زندگی و رشوه‌خواری و دزدی و چپاول و غارت ثروت‌های ملی روز به روز توسعه می‌‌یابد و این الفاظ رنگارنگ نمی‌تواند حقایق را بپوشاند. میهن‌پرستان ایران! نجات كشور و ملت در تشكیل رژیم جمهوری دموكراتیك وعملی نمودن اصلاحات واقعی می‌باشد. تنها رژیم جمهوری است كه می‌تواند زمین به دهقانان و كار به بیكاران و افزایش درآمد نصیب تجار و كارفرمایان كند. رژیم جمهوری است كه می‌تواند آزادی واقعی مردم را تأمین كند و آنها را از یوغ سلطنت و استبداد برهاند. میهن‌پرستان ایران، برای بی‌طرف كردن كشور از دسته‌بندی‌‌های سیاسی و نظامی و تقلیل هزینه‌های كمر شكن و جنون‌آمیز نظامی كه كشور را غارت می‌كنند، مبارزه كنید.

نابود باد پیمان‌های نظامی، مرده باد رژیم سلطنتی. درود به دانشجویان كه اقبال خائن، یعنی نوكر شاه و طرفدار رژیم پوسیده سلطنتی را كتك زده و با خفت هر چه تمامتر او را مجبور به فرار از دانشگاه كردند. ما می‌خواهیم هر چه زودتر زندانیان آزاد شوند و مسئولین كتك زدن و توقیف مردم شدیداً تنبیه شوند. اعضای مجلس شورا صدای خود را به دفاع و پشتیبانی از حقوق مقدم مردم ایران بلند كرده و در راه انحلال مجلس قدم پیش بگذارند.

درود بر جمهوری ایران و رئیس جمهور آینده آن دكتر امینی

مرگ بر استبداد و ظلم و استعمار. گروه جمهوریخواهان»۴

البته شاه و مسئولین سازمانهای اطلاعاتی و امنیتی بر این نكته وقوف داشتند كه اینگونه اعلامیه‌ها از سوی محافل و مجامع وابسته به سازمان «سیا» و در تیراژی فوق‌العاده محدود انتشار می‌یابد و هدف از اینگونه اقدامات تنها ایراد فشار به شاه و رژیم است، و الا تهیه و توزیع چنین اعلامیه‌هایی در شرایط دیكتاتوری بعد از ۲۸ مرداد می‌توانست عده زیادی را اسیر شكنجه و زندان و مجازاتهای سنگین كند كه بی‌شك و قبل از همه دكتر امینی، كاندیدای مورد حمایت آنها طعم این مجازات را می‌چشید.

از دیگر اقدامات امریكا برای واداشتن شاه به انتصاب امینی، بهره برداری از وضع ناگوار مالی ایران بود. كندی با درك این وضعیت، نخست‌وزیری علی امینی را به عنوان پیش‌ شرط اصلی و اولیه كمك مالی به ایران معین نموده و پیشنهاد كرده بود كه در صورت صدور فرمان نخست‌وزیری علی امینی، وام ۳۵ میلیون دلاری مورد تقاضای ایران را در اختیار رژیم پهلوی می‌گذارد:

«حكومت كندی كه در مورد ایران بی‌اندازه نگران بود، به فوریت دست به تشكیل گروه‌های مأمور در ایران زد. چه بیم آن داشت كه [ایران] در آستانه تغییر حكومت باشد ... حاصل فعالیتها و برنامه‌ریزی‌های گروههای مأمور آن شد كه به سفیر ]وقت امریكا در ا یران] (آرمین مایر) توصیه كنند، ما حاضرین ۳۵ میلیون دلار در اختیار دولت ایران قرار دهیم، به شرط آنكه ایرانیان هر كاری كه ما در جهت اصلاح و پیشرفت لازم می‌دانیم به اجرا درآورند، و این شامل نظریات و پیشنهادهای ما در مورد انتخاب نخست‌وزیری كه بتواند از عهده اجرای اصلاحات پیشنهاد شده برآید، نیز خواهد شد...» ۵

آرمین مایر، سفیر كبیر وقت امریكا در ایران، بعدها صحت این مسئله را تأیید كرد:

«واشنگتن، خبرگزاری پارس ـ سفیر سابق امریكا در ایران فشار كرد كه جان. اف. كندی رئیس جمهوری پیشین امریكا در ازای پرداخت یك وام ۳۵ میلیون دلاری خواستار انتصاب علی امینی شده بود... آرمین مایر قبلاً سفیر امریكا در ایران و سپس ژاپن بوده است... ایران خواستار یك وام ۳۵ میلیون دلاری شده بود تا كسری موازنه پرداخت‌های خود را جبران كند. مشاوران كندی درخواست ایران را مطالعه كردند و در چهارچوب یك برنامه پیشنهاد شد كه شخص بخصوصی به سمت نخست وزیر ایران منصوب شود... شخص بخصوصی كه در ماجرای مذكور مطرح شد، علی امینی بود كه پیش از نخست‌وزیر سمت سفیر ایران در واشنگتن را بر عهده داشت و از نزدیكان كندی‌ها به شمار می‌رفت...» ۶

آرمین مایر كه طی سالهای ۱۹۶۵ تا ۱۹۶۹ سفیر كبیر امریكا در ایران بود. در یك گفتگوی دیگر نیز به همین موضوع اشاره می‌كند:

«دولت كندی سخت نگران اوضاع ایران بود و لزوم اقدامات فوری را تأكید می‌كرد. ترس اضمحلال ایران در میان بود. گروهی می‌گفتند كشور ایران با سابقه تاریخی حدود ۲۵۰۰ ساله‌اش باید پایدار بماند. ولی بیشتر سیاستگران بر این اعتقاد بودند كه ایران در شرف نابودی است؛ مگر آنكه ایالات متحده اقدام فوری و مؤثری به عمل آورد.

سرانجام نتیجه مذاكرات ما به اینجا رسید كه به سفیرمان توصیه كنیم كه به ازای واگذرای سی و پنج میلیون دلار كمك به ایران برنامه پیشرفت و توسعه مورد نظر واشنگتن انجام شود و همچنین علی امینی ، كاندیدای ما كه برای اجرای رفورم پیشنهاد شده، شایستگی كافی دارد به عنوان نخست‌وزیر معرفی گردد.» ۷

شاه برای رهایی از فشار دولت آمریكا مبنی بر تعویض نخست‌وزیر وقت، پیشنهاد كرد كه علی امینی پست وزارت امور خارجه را بپذیرد. به این ترتیب هم فشار آمریكا برای نخست‌وزیری امینی پایان می‌یافت و هم امینی مجبور بود برای بهبود روابط ایران و امریكا به مسكو سفر كند و امتیازاتی به شوروی بدهد در این صورت، علاقه و پشتیبانی امریكا از علی امینی خاتمه می‌یافت.۸

به نقل از: نیمه پنهان، دفتر پژوهشهای مؤسسه كیهان، جلد ۳، ۱۳۸۱

پی‌نویس‌ها:

۱ـ منصوری، جواد، تاریخ قیام ۱۵ خرداد، به روایت اسناد، جلد اول، ص ۷۲.

۲ـ مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد دوم، ص ۳۰۲.

۳ـ ظهور و سقوط، همان، ص ۳۰۶.

۴ـ ـ ظهور و سقوط، همان، ص ۳۰۷ـ ۳۰۶.

۵ـ بیل، جیمز، شیر و عقاب، نشر فاخته، چاپ اول، ص ۲۰۱.

۶ـ روزنامه آیندگان، مورخ ۳۰/۷/۱۳۵۶.

۷ـ نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، جلد اول، ص ۱۷۴.

۸ـ منصوری، جواد، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد، جلد اول، ص ۷۷.