فشار بر « جعبه سیاه» بدن

شاید بتوان مغز را به عنوان پیچیده ترین ارگان بدن نام برد به طوری که برخی محققان به آن جعبه سیاه بدن می گویند با وجود این که پژوهشگران در طول سالیان سال سعی در درک تمام جوانب مغز داشته اند, ولی هنوز هم نتوانسته اند ادعا کنند همه چیز را راجع به این پدیده حیرت انگیز می دانند و گاهی همین ارگان کوچک چنان دانشمندان را متحیر می کند که بعضا در حل معمای آن عاجز می مانند

شاید بتوان مغز را به عنوان پیچیده‌ترین ارگان بدن نام برد به طوری که برخی محققان به آن جعبه سیاه بدن می گویند. با وجود این که پژوهشگران در طول سالیان سال سعی در درک تمام جوانب مغز داشته‌اند، ولی هنوز هم نتوانسته‌اند ادعا کنند همه چیز را راجع به این پدیده حیرت‌انگیز می‌دانند و گاهی همین ارگان کوچک چنان دانشمندان را متحیر می‌کند که بعضا در حل معمای آن عاجز می‌مانند.

عکس‌العمل‌هایی که انسان در شرایط مختلف از خود بروز می‌دهد روی عملکردهای مغز بی‌تأثیر نبوده و فعالیت‌های آن را با تغییر مواجه می‌کند. دانشمندان، چند دهه پیش تصور می‌کردند به تمام آنچه در مغز بشر می‌گذرد، اشراف کامل دارند ولی در سال‌های اخیر، تحقیقاتی روی مقوله فیزیولوژی استرس صورت گرفته که مسیر مطالعات و باورهای قبلی را به کلی تغییر داده است. واکنش نسبت به استرس تنها یک واکنش اولیه محسوب نمی‌شود که روی بخش‌های مختلف مغز تأثیر‌گذار باشد بلکه این واکنش در گونه‌های مختلف جانوران و حتی انسان مشترک است. در واقع، استرس قادر است بخش بزرگی از قوای ذهنی ما را که مربوط به بخش‌های توسعه‌یافته مغز در پستانداران می‌شود، فلج کند.

● انسان؛ موجودی ناشناخته

در مطالعات پیشین اشاره شده بود هیپوتالاموس با ترشح هورمون‌هایی از غدد هیپوفیز و آدرنال که مسئول بالارفتن ضربان قلب، افزایش فشار خون و کاهش اشتها است، نسبت به استرس عکس‌العمل نشان می‌دهد. ولی مطالعات اخیر حاکی از نقش تأثیر‌گذار قشر جلوی پیشانی است که به عنوان مرکز کنترل عمل می‌کند و بیشترین توانایی‌های شناختی ما را از قبیل تمرکز، برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، بینش، قضاوت و توانایی در بازیابی خاطرات شامل می‌شود. این بخش از مغز به اضطراب‌ها و نگرانی‌های روزمره بسیار حساس است. وقتی همه چیز خوب پیش می‌رود، قشر جلوی پیشانی به عنوان مرکز کنترل عمل کرده و احساسات و انگیزه‌های ما را تحت کنترل درمی‌آورد. تحقیقات جدید نشان می‌دهد استرس‌های غیرقابل کنترل باعث ترشح برخی مواد شیمیایی در بدن می‌شود که اثر قشر جلوی پیشانی را در زمان تقویت نفوذ بخش‌های پیرتری از مغز ضعیف می‌کند. در واقع، این بخش از مغز کنترل بر تفکر و عواطف را از قشر جلوی مغز به هیپوتالاموس و سایر ساختارهای تازه ایجادشده منتقل می‌کند. با جانشین‌شدن بخش‌های پیرتر مغز، اضطرابی فلج‌کننده قوای ما را تحلیل برده یا در معرض انگیزه‌هایی مانند افراط در غذاخوردن، نوشیدن مایعات، مصرف داروها یا وقت‌گذرانی در مغازه‌ها قرار می‌گیریم که باید آنها را کنترل کنیم. استرس حاد می‌تواند بشدت عملکرد نواحی هماهنگ‌کننده در مغز را به مخاطره بیندازد. محققان در پی این هستند که دریابند در زمان مواجهه انسان با استرس در مغز چه می‌گذرد، ولی در این میان ایجاد مداخلات رفتاری و دارویی به شما در حفظ آرامش کمک می‌کند.

● مغز و فرآیند استرس

مغز ما در پاسخ به استرس، مواد شیمیایی تحریک‌کننده‌ای مانند دوپامین ترشح می‌کند که از طریق اعصاب، ریشه مغزی ترشح‌شده و تصاویر ایجاد شده را به مغز می‌فرستد. حجم بالای این مواد شیمیایی در قشر جلوی پیشانی با تضعیف نقاط ارتباطی بین اعصاب، به طور موقت فعالیت اعصاب را قطع می‌کند. فعالیت شبکه اعصاب با توانایی تنظیم رفتارها کاهش می‌یابد. این اثرات منفی تنها زمانی تشدید می‌شود که غدد آدرنال، طبق فرمان رسیده از هیپوتالاموس هورمون استرسی را موسوم به کورتیزول داخل جریان خون ریخته و آن را به مغز بفرستد.

«حفظ آرامش» اصطلاحی است که دقیقا فرآیندهای زمینه‌ای فیزیولوژیکی مغز را تشریح می‌کند. سیستم عصبی قشر جلوی پیشانی توانایی جمع‌کردن حافظه برای متمرکز باقی‌ماندن روی کار را ممکن می‌کند. تحقیقات صورت‌گرفته چگونگی تغییرات شیمیایی عصبی ایجاد شده در زمان استرس را نشان می‌دهد که قادرند به سرعت عملکردهای بخش جلوی پیشانی را متوقف کنند. این عمل نشانگر آن است که ارتباط اعصاب قشر جلوی پیشانی قطع شده و در مواجهه با حجم بالای انتقال‌دهنده‌های عصبی یا هورمون‌های استرس فعالیت خود را متوقف می‌کند. در مقابل، مناطق عمیق مغزی کنترل بیشتری روی رفتارهای ما دارند. هورمون دوپامین به ساختارهای عمقی مغز ـ که به آنها گره‌های پایه گفته می‌شود ـ می‌رسند که هوس‌ها و احساسات همیشگی و پاسخ‌های حرکتی ما را تحت کنترل دارند.

● اثرات استرس

پس از جنگ جهانی دوم، محققان دریافتند خلبانانی که در زمان صلح با تجربه و مهارت بالایی عمل می‌کنند، در مانورهایی که در خلال جنگ انجام می‌دهند مرتکب خطاهای مهلکی می‌شوند. اتفاقی که در استخوان جلویی جمجمه انسان رخ می‌دهد در آن زمان کشف نشده بود، ولی در سال‌های اخیر با روی کار آمدن تکنیک‌های تصویربرداری از مغز، پرده از این راز برداشته شد. در اسکن‌های مغزی گرفته‌شده، فعالیت قشر جلوی پیشانی حاکی از آسیب‌پذیربودن قسمت کنترل‌کننده مغز است. این قشر به خاطر قرارگرفتن در میان ساختار مغزی حساسیت بالایی به استرس نشان داده، بزرگ‌ترین قسمت مغز را به خود اختصاص می‌دهد و نسبت به سایر موجودات در انسان از همه بزرگ‌تر است، آهسته‌تر از قسمت‌های دیگر مغز به تکامل رسیده و پس از ده سالگی به بلوغ کامل خود می‌رسد. قشر جلوی پیشانی دارای مدارهای عصبی است که مسئول خیالپردازی‌ها و ایجاد تمرکز بوده و در حالی که اطلاعات ذهنی مرتبط با کار را در ذهن ذخیره می‌کند، مغز را در حالت آماده‌باش نگه می‌دارد و از ورود افکار بی‌مورد جلوگیری می‌کند.

زمانی که استرسی وجود ندارد، مدارهای موجود در شبکه ارتباطی میان اعصاب شروع به فعالیت می‌کنند.

حافظه فعال به ما خاطر‌نشان می‌کند به عنوان مثال هفته آینده در زمان مقرر باید کار خاصی را انجام دهیم. در همین حال، پیغامی به یکی از بخش‌های داخلی مغز مخابره می‌شود که مسئول کنترل واکنش‌های مرتبط با ترس است.

فعال نگهداشتن این شبکه فرآیندی حساس بوده و در مواجهه با کوچک‌ترین استرسی قادر است ارتباطات شبکه‌ای را تضعیف کند.

ندا اظهری