مجتهدی برای مشروطه

مجتهدانی آگاه به زمان, در مقابل آنان دست به «اجتهاد» زدند و درد عقب ماندگی و فلاکت و رقیت مسلمین را به نیکی دیدند و حس کردند و از سویی با وجود جایگاه اعتبار بسیارشان, مخالفت ها و مقابله هایی را برای خود خریدند

مجتهدانی آگاه به زمان، در مقابل آنان دست به «اجتهاد» زدند و درد عقب ماندگی و فلاکت و رقیت مسلمین را به نیکی دیدند و حس کردند و از سویی با وجود جایگاه اعتبار بسیارشان، مخالفت ها و مقابله هایی را برای خود خریدند. آیت الله میرزا محمدحسین نایینی و آخوند سیدمحمدکاظم خراسانی از پیشگامانی بودند که به لحاظ فقهی به همراهی با جنبش مشروطه پرداختند و از برای آن به صدور فتاوی و تالیف کتاب دست یازیدند.

میرزا محمدحسین نایینی فرزند شیخ الاسلام حاج عبدالرحیم نایینی ۱۲۷۷ هـ ق۱ در نایین از توابع اصفهان به دنیا آمد. در ۱۷ سالگی برای تحصیل علوم دینی به اصفهان آمد تا از استادان بنام آن زمان در حوزه علمیه اصفهان که در آن عصر پرآوازه ترین حوزه علمیه شیعه بود، استفاده کند. در اصفهان با سیدجمال الدین اسدآبادی آشنا می شود و رابطه یی گرم و صمیمی با وی پیدا می کند و با افکار روشنگرانه و ترقی خواهانه وی آشنا می شود.

نایینی پس از گذراندن دروس مقدماتی اصول فقه و کلام و فلسفه و کفایه در اصفهان، به عراق سفر می کند و برای تلمذ در محضر میرزای شیرازی، مرجع بزرگ زمان خود، به سامرا می رود. ذکاوت و ممارست و نکته سنجی نایینی، او را از دید میرزای شیرازی متمایز از دیگر طلاب می کند. میرزای شیرازی، نایینی را به سیدمحمد فشارکی اصفهانی که از علمای بزرگ و بنام زمان خود بود، سفارش می کند و پس از چندی نیز نزد میرزای شیرازی واجد منزلت می شود و حساسیت و پیگیری نایینی نسبت به مسائل روز و جاری و اجتماعی باعث می شود به عنوان کمک حال میرزا در کنار او باشد و نامه ها و بیانیه های میرزای شیرازی را تحریر کند. نایینی در سامرا نیز ارتباط خود را از طریق نامه نگاری با سیدجمال الدین اسدآبادی که تلاش بسیاری برای متقاعد کردن میرزای شیرازی برای دادن فتوای تحریم تنباکو صرف کرد، حفظ کرد و تا آخر حیات اسدآبادی نیز این ارتباط را حفظ کرد.

نایینی پس از مرگ میرزای شیرازی در ۱۳۱۲ هـ.ق رهسپار نجف می شود. در آن زمان درس آخوند خراسانی از شهرت و اعتبار بالایی برخوردار بود و بیش از هزار طلبه و اهل علم و فضل در آن شرکت می کردند.وی نیز در جلسات تدریس آخوند حضور می یابد و از وی نیز بهره می برد و به عنوان شاگرد برجسته آخوند مطرح می شود. پس از چند سال نیز با وجود استوانه بزرگی چون آخوند در نجف، تدریس فقه و اصول را در حجره خود آغاز می کند و شاگردان طلاب بسیاری در جلسات تدریس وی شرکت می کنند. عمق و باریک اندیشی میرزا در تدریس و تالیف، شاگردان مشهور بسیاری را از او به یادگار می گذارد.

آیت الله سیدابوالقاسم خویی، شیخ محمدعلی کاظمینی، آیت الله نجفی مرعشی، علامه محمدحسین طباطبایی صاحب المیزان کبیر، علامه امینی صاحب الغدیر، آیت الله محمدحسین کاشف الغطا، آیت الله سیدجمال الدین گلپایگانی و ... از شاگردان بزرگ وی محسوب می شوند. آیت الله نایینی آثار مکتوب زیادی را به نگارش درآورد.بسیاری از آنها پس از وی مهجور ماند و برخی نیز نشر نیافتند و نسخ خطی آنها در کتابخانه ها مانده است و از آن است رساله یی در باب «لاضرر و لاضرار»، رساله یی در باب «تزاحم»، رساله یی با عنوان «تعبدی و توصلی». اما معروف ترین و حتی مهم ترین اثر به جا مانده از وی کتاب «تنزیه المله و تنبیه الامه» است که در باب دفاع دینی و فقهی از مبانی مشروطیت و لزوم آن به تحریر درآورد. بر این اثر دو فقیه و عالم بزرگ و هم عصرش، مرحوم آخوند خراسانی و آیت الله سیدعبدالله مازندرانی نیز تقریظ نوشتند و مورد تایید و توجه قرار دادند.

در این اثر، میرزا به بررسی عوامل عقب ماندگی مسلمانان می پردازد و مهم ترین عامل آن را استبداد می داند و در مقابل حوزویانی که در آن زمان مشروطه ایران را مورد بی توجهی و حتی مخالفت قرار دادند، از اصول مشروطه که همانا آزادی و مساوات و عدالت و قانون بود، به دفاعی دینی از پایگاه فقه شیعی می پردازد. شاید بتوان گفت نوشته میرزای نایینی اولین اثر یکپارچه و منظم در طرح یک نظام سیاسی از سوی یک عالم دینی بود. میرزا نایینی همراه با معدودی دیگر از علمای نجف به حمایت از مشروطه خواهان پرداختند و از طریق نامه ها و تلگراف های خود به شاه وقت جهت پذیرش خواست مشروطه خواهان فشار آوردند و از سوی دیگر از راه نوشته های خود همراهی با مشروطه را همراهی در رکاب امام زمان دانست و بر شرعی و دینی بودن مشروطه و لزوم آن تاکید کرد. نقل است از میرزا که شأن تحریر کتاب خود را رویایی نقل می کند که از امام دوازدهم می بیند و بر حسب آن همراهی با مشروطه را وظیفه خود می داند و تنزیه المله را در محدوده زمانی استبداد صغیر محمدعلی شاه، بعد از به توپ بستن مجلس به تقریر درمی آورد.

مرحوم نایینی در تنزیه المله، علت عقب ماندگی مسلمین از کاروان علوم و تمدن بشری را ناشی از حکومت استبدادی می داند و می گوید؛ «تا زمانی که دولت های اسلامی به شیوه استبدادی نبودند، یعنی در دوران خلفای چهارگانه اولیه، اسلام رو به گسترش بود ولی پیش از آن دولت استبدادی معاویه روی کار آمد، روند تاریخ اسلام رو به انحطاط نهاد.»۲ نایینی «ترقیات فوق العاده» ملل «مسیحی اروپایی» را به دلیل اخذ اصول تمدن و سیاسیات اسلامیه از کتاب و سنت اسلامیه در طول جنگ های صلیبی می داند که «حسن ممارست» آنها در استخراج آن موجب پیشرفت آنان می شود. او احکام اسلام را منافی با عدالت و تمدن نمی داند و ضرورت «عقل مستقل» را مخالف با مسلمانی نمی دانست. در نگاه میرزا، مشروطه یک حکومت مقیده و مسوول و شورایی است و در چنین نظامی استبداد در مالکیت بی حد و مرز راه ندارد و قدرت حاکمه محدود به وظایفی است و حقیقت چنین نظامی عبارت است از ولایت بر اقامه نظم و همه مردم از جمله حاکمان در امور مالی و حکومتی برابرند.۳ لازم است نظریه پردازی میرزا در خصوص انواع استبداد و دفاع وی از یک نظام دموکراتیک به عنوان مهم ترین نوع حکومت در عصر غیبت ذکر شود. مرحوم نایینی از آزادی و حریت ستایش بسیار می کند و «اصل حریت مبارک» را از «شئون توحید و لوازم ایمان به وحدانیت»۴ می داند.

مرحوم نایینی در نهایت نظام پارلمانی را بهترین وسیله برای محدود ساختن قدرت و اختیارات مطلق می داند و اضافه می کند که در ایجاد چنین نظامی نباید تردید کرد.۵ اما نظریات میرزا نایینی و آخوند خراسانی که از سر زمان شناسی و آگاهی به عصر بود با مخالفت هایی هم در حوزه ها مواجه می شود. آیت الله محمدحسین کاشف الغطا در خاطرات خود می آورد که در زمان مشروطه حوزه نجف به دو دسته تقسیم شده بود؛ بسیاری تصمیم گرفتند در این امر از سر مخالفت، دخالتی نورزند و شق دوم صلاح را در دخالت برای اصلاح امور دیدند و از این دست بودند مرحوم نایینی و مازندرانی و آخوند خراسانی و میرزا خلیل تهرانی.

کاشف الغطا نقل می کند که او از دسته دوم بوده است؛ از این حیث مخالف با آیت الله بوده است و با تقریر تنبیه الامه در سال ۱۳۲۷ق اختلاف نظرها با وی بالا می گیرد و این کتاب در حوزه سر و صدای بسیاری می کند. شیخ عبدالکریم حائری رئیس وقت حوزه علمیه قم، مرحوم نایینی را به دلیل عدم همراهی با شیخ فضل الله نوری به عدم واقع نگری متهم می کند و می گوید نایینی از حیله گری های مشروطه خواهان در تنظیم متمم قانون اساسی آگاهی نداشته است و به جنبه های ضدروحانیتی و دینی قانون اساسی توجه نکرده است و واقع نگری میرزا را تنها در حد سرنگونی استبداد به رسمیت می شناسد و در جریان مشروطه، مواضع مترقی میرزا را بسیار خوشبینانه توصیف می کند. در بزرگداشت ها و یادنامه ها و مقاله ها و نوشته هایی که تاکنون برای وی گرفته اند تاکنون سعی بر آن بوده جنبه های فقه سیاسی میرزا نادیده گرفته شود یا با تاویل و توجیه آن را دیگرگونه نشان دهند.

زمانی گفته شد میرزای نایینی در اواخر عمر از سر مخالفت جهد بسیاری برای جمع آوری نسخ تنزیه المله به خرج داد و هر نسخه را به قیمت یک لیره خریداری می کرده است که از سوی فرزندش مهدی نایینی به شدت رد شد. کتاب تنزیه المله وی تا ده ها سال مورد بی توجهی قرار گرفت تا در دهه ۳۰، مرحوم آیت الله طالقانی با نگارش مقدمه یی بر آن، آن را از گوشه کتابخانه ها و از زیر غبارها بیرون آورد و انتشار داد.

از دیگر فصول زندگی مرحوم نایینی، به اعلام جهاد در مقابل نیروهای انگلیسی در ۱۹۱۴م و شرکت خود وی در جنگ در عراق باید اشاره کرد. میرزا بعدها به دلیل مخالفت با حاکمان عراق به قم بازگشت.

میرزا نایینی در جریان روی کار آمدن رضاخان، همراه با بسیاری از علمای دیگر از او به شدت حمایت کرد. در جریان بحث هایی که در مورد جمهوریت از سوی رضاخان مطرح شد، نیز با جمهوریت مخالفت کرد و با تحکم از رضاخان خواست مساله را منتفی اعلام کند.

نایینی با پادرمیانی دیپلمات های انگلیسی در عراق بار دیگر به نجف بازگشت و در ۲۶ جمادی الاول ۱۳۳۵ در عراق از دنیا رفت.

میرزای نایینی از نوآوران و حتی مبدعان فقه سیاسی در شیعه بود و در برابر قرائت سنتی و متصلب از شریعت اجتهاد کرد و نظرات و فتاوی مترقی که شاید هنوز نیز می تواند در میان محنت های تصلب فقهی راهگشا باشد، صادر کرد.

مهدی فاتحی

پی نوشت ها؛

۱- برابر با ۱۲۳۵ هـ ش. البته روایتی نیز سال تولد او را ۱۲۷۷ هـ.ق بیان می کند.

۲- محمدحسین نایینی، تنزیه المله و تنبیه الامه، با مقدمه و توضیحات آیت الله سیدمحمود طالقانی، چاپ هشتم، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۱

۳- همان، ص ۴۸

۴- همان، ص ۱۲۲