مدعیان بسیار نظارت اندک

به مناسبت روز جهانی غذا

برنج‌های وارداتی آلوده است. برنج‌های وارداتی سالم است. سوسیس و کالباس‌ها مشکل دارد. سوسیس و کالباس‌ها سالم است. شیرهای پاستوریزه آلوده است. آفلاتوکسین موجود در شیر تولید شده کشور در حد استاندارد است. گوشت‌ها آلوده است. گوشت‌ها سالم است.

چه کسی متولی غذاست و چه کسی باید حرف اول و آخر را درخصوص سلامت مواد غذایی در کشور بزند؟ اینها تنها گوشه‌ای از پرسش‌های بی‌پاسخ بسیاری است که در ذهن شهروندان وجود دارد و پاسخی برای آن یافت نمی‌شود. روز جهانی غذا، فرصت مناسبی است تا نگاهی دوباره به وضعیت غذا و سلامت غذایی در کشور بیندازیم.

ایران همانند بسیاری از کشور‌ها، بالاترین میزان مرگ و میر مربوط به بیماری‌های قلبی و عروقی را دارد که به مواردی چون تغذیه ناسالم، دخانیات و فشارخون مرتبط است. از سوی دیگر، هم‌اکنون در کشورمان در حال تجربه نوعی گذر تغذیه‌ای هستیم.

در واقع، از یک‌سو با کودکانی مواجهیم که مشکل سوءتغذیه، کم‌وزنی و کوتاهی قد دارند و از سوی دیگر، با خیل عظیمی ‌از افراد بزرگسال روبه‌رو هستیم که به دلیل پرخوری یا بدخوری، از مشکلات فراوانی رنج می‌برند. نوع و کیفیت تغذیه نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. برای مثال، اگر نیاز پروتئینی افراد در دوران رشد که روزانه یک گرم به ازای یک کیلوگرم وزن بدن است تامین نشود یا اگر ویتامین‌های ضروری و لازم به بدن نرسد، چالش‌های فراوانی در سلامت افراد ایجاد می‌شود.

● نگرانی برای سلامت غذا

مشکلاتی که در زمینه سلامت و ایمنی غذا در کشور وجود دارد، زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌های ناشی از غذا در کشور است. از سوی دیگر، احتمال داده می‌شود بروز انواع سرطان‌ها به دلیل آلودگی‌های شیمیایی و بیولوژیک مواد غذایی در مراحل مختلف از مزرعه تا سفره باشد.

مطالعاتی که طی سال‌های مختلف در زمینه آلودگی‌های میکروبی و شیمیایی مواد غذایی در کشور انجام شده، بیانگر چالش‌های جدی در وضع سلامت مواد غذایی است. به عنوان مثال مطالعه‌ روی ۵۲۵نمونه از گوشت‌های مرغ در شهر تهران نشان داده است، ۲۵درصد مرغ‌های مورد مصرف به انواع سالمونلا آلوده بوده‌اند که بیماری سالمونلوز را با عوارض اسهال و استفراغ و عفونی شدن بافت روده‌ به دنبال دارد.

آلودگی مواد غذایی به فلزات سنگین از جمله سرب و کادمیوم از راه کودهای فسفاته و لجن‌های فاضلابی وارد گیاه می‌شود و در اثر تغذیه دام‌ها با علوفه آلوده و وارد شدن سرب و کادمیوم در شیر وارد چرخه غذایی انسان می‌شود. طی مطالعاتی در کشور مشخص شده که این فلزات سمی‌ در ارگان‌های بدن بویژه کلیه تجمع پیدا می‌کنند و نهایتا نارسایی کلیوی را به دنبال دارند. وجود آفلاتوکسین‌ها که گروهی از سموم قارچی هستند در شیر مادران ایرانی که ناشی از مصرف مواد غذایی آلوده است گزارش شده است.

تغذیه با مواد غذایی آلوده به آفلاتوکسین مانند گندم و آرد، پسته، بادام زمینی و شیر، نهایتا بروز سرطان کبد را در انسان به دنبال دارد. وجود آفلاتوکسین در شیر، به دلیل تغذیه دام با علوفه و نان کپک‌زده و همچنین در گندم به دلیل نگهداری و ذخیره نامناسب و کپک زدن آن در ایران به کرات گزارش شده است.

آلودگی مواد غذایی از طریق انتقال شیمیایی ناشی از مواد اولیه بسته‌بندی نیز در سال‌های اخیر، نگرانی‌هایی را به وجود آورده است.

● خوردن‌ها و نخوردن‌ها

سرانه مصرف مواد غذایی در ایران وضعیت مطلوبی ندارد. در برخی اقلام مفید، این سرانه پایین است و در برخی اقلام مضر بسیار بالاست. سرانه مصرف تخم‌مرغ در ایران ۸ تا ۹کیلوگرم است که این رقم در کشورهای پیشرفته ۲۴کیلوگرم است. سرانه مصرف شیر در ایران ۹۱کیلوگرم در سال است که این سرانه در اروپا ۳۰۰کیلوگرم برآورد می‌شود. همچنین براساس آخرین آمار در مورد سبد غذایی ایرانیان، مصرف لبنیات به ازای هر نفر روزانه ۱۳۹ گرم است که فقط ۳۸ گرم از این میزان را شیر تشکیل می‌دهد. در حالی که مصرف مطلوب لبنیات هر فرد باید روزانه ۲۲۵ تا ۲۴۰ گرم باشد.

در حالی که مصرف سرانه سویا در اروپا و آمریکا ۹ تا ۱۱ کیلوگرم برآورد شده است، حجم مصرف این فرآورده در ایران تنها به نیم کیلوگرم به ازای هر نفر می‌رسد. همچنین ایران در تولید ۱۵ محصول از ۲۵ محصول اصلی باغی دنیا مقام اول تا دهم را دارد و بیش از ۴درصد میوه و مرکبات جهان را تولید می‌کند، اما مصرف سبزی و میوه در کشورمان کمتر از میزان استاندارد جهانی است (روزانه هر فرد باید حداقل ۴۰۰ گرم میوه و سبزی مصرف کند.)

متوسط مصرف آبزیان در کشور تا سال ۸۸ به ۱۰ کیلوگرم در سال می‌رسد (در حال حاضر ۷۰تا ۸۰ درصد ماهی کشور توسط اقشار مرفه و متوسط جامعه مصرف می‌شود و تنها ۲۰ تا ۳۰ درصد آن را قشرهای کم‌درآمد مصرف می‌کنند.) در حالی که سرانه مصرف قارچ در اروپا ۳۵۰۰ گرم است به علت نبود الگوی مصرف در ایران این محصول مفید با ارزش غذایی بسیار بالا در سفره‌های ایرانی بین ۱۸۰ تا ۲۰۰ گرم در سال مصرف می‌شود.

در مقابل سرانه مصرف نمک در ایران ۲ برابر میزان استاندارد است.

همچنین سرانه مصرف قند و شکر در ایران در سال ۱۹۸۷ حدود ۹/۲۶ کیلوگرم بوده که این مقدار در سال ۲۰۰۶ به ۹۷/۲۸ و در سال ۲۰۰۷ به حدود ۲۶/۳۳ کیلوگرم افزایش یافته است. مصرف سرانه شکر در ایران ۳کیلوگرم بالاتر از میانگین مصرف جهانی است.

مقایسه مصرف سرانه روغن در ایران با سایر کشورها نشان می‌دهد مصرف سرانه ما بسیار بالاتر از میانگین جهانی است. مصرف سرانه ایران‌۱۷ کیلوگرم و مصرف سرانه دنیا‌ ۵/۱۲ کیلوگرم است و اگر شیوه مصرف روغن در ایران با سایر کشورها را مورد بررسی قرار دهیم این اختلاف آشکارتر می‌شود.

همچنین سرانه مصرف نوشابه در دنیا‌۱۲ لیتر است، در حالی که در کشور ما‌ ۴۲ لیتر است.

● سازمانی برای نظارت

به دلیل اهمیت غذا و دارو در سلامت جامعه سازمان‌های نظارت‌کننده بر تولید، کنترل و مصرف این فرآورده‌ها در تمام کشورها از مهم‌ترین سازمان‌های نقش‌آفرین در جوامع بشری هستند. تامین به‌موقع و کافی غذا و دارو امروزه نه‌تنها نقش تعیین‌کننده‌ای در سلامت جوامع دارد بلکه عاملی حیاتی در بقای حکومت‌هاست. بحران‌های احتمالی در این حوزه می‌تواند براحتی باعث سرنگونی دولت‌ها شوند. به دلیل این اهمیت ویژه است که تمام دولت‌ها سعی کرده‌اند حداکثر توان خود را در تثبیت سازمان‌های مسوول در حوزه غذا و دارو به کار برند.

کره زمین برای تغذیه تمام جمعیت خود به اندازه کافی غذا تولید می‌کند، با وجود این هر شب‌۸۵۰ میلیون زن، مرد و کودک با شکم گرسنه به خواب می‌روندهرچند که در مواردی این تلاش‌ها به نتایج مطلوبی منجر نشده است. این سازمان‌ها از پویاترین ارگان‌های جوامع هستند و دائما با توجه به ایجاد نیازها و خطرات جدید در حوزه غذا و دارو دچار تغییر و تحول می‌شوند. تمام تغییرات بر این پایه استوار است که این سازمان‌ها بتوانند به بهترین نحو از تامین به‌موقع، کافی و باکیفیت و بهای مناسب غذا و دارو در جامعه اطمینان حاصل کنند و از سوی دیگر بتوانند با قاطعیت و بسرعت در مقابل بحران‌های احتمالی در این حوزه عکس‌العمل نشان دهند و آنها را مهار کنند. بسیاری از این سازمان‌ها خود را به نحوی سامان داده‌اند که بتوانند تا جای ممکن مانع بروز بحران شوند. از سویی این سازمان‌ها در اغلب جوامع بیش از هر سازمان حکومتی دیگری مورد وثوق جامعه و مردم هستند و نظرات آنها به دلیل ارتباط نزدیک و ملموس با سلامت مردم بیشتر از هر سازمان دیگری در جامعه پذیرش دارد. اگرچه این اهداف بین تمام سازمان‌های کشورهای مختلف مشترک است و تنوع تشکیلاتی و فعالیتی این سازمان‌ها در دنیا به تعداد خود کشورها فراوان است و شاید تقریبا ناممکن باشد که بتوان از یکی از این سازمان‌ها کپی‌برداری و در کشوری دیگر آن را با موفقیت اجرا کرد.

نکته قابل توجه آن است که بین غذا ودارو، ارتباط روزمره مردم با غذا در مقایسه با دارو بسیار بیشتر است ولی اغلب کشورها وزن بسیار بیشتری به بخش دارو دراین سازمان‌ها داده‌اند. شاید یک توجیه منطقی برایش این باشد که غذا نیاز روزانه انسان است و به نوعی به آن عادت ایجاد می‌شود و اهمیت آن کمتر جلوه می‌کند، اما دارو نیازی است که در مواقع خاص به آن احتیاج پیدا می‌شود و کمبود یا نبود آن بسیار ملموس‌تر است.

متاسفانه در کشور ما جای خالی چنین سازمانی بسیار به چشم می‌خورد.

● سازمان‌های متعدد نظارت اندک

در حال حاضر نظارت بر امور کیفی داروها از تولید، واردات، توزیع و فروش داروها در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی متمرکز است و مسائل مربوط به تامین مالی داروها (شامل یارانه‌ها و تعیین فهرست داروهای مشمول بیمه) بین این وزارتخانه و وزرات رفاه و تامین اجتماعی سرگردان است. با وجود این شرایط درخصوص فرآورده‌های غذایی در کشور بسیار اسفناک است. هم اکنون تعداد زیادی سازمان و وزارتخانه شامل وزارتخانه‌های بهداشت، جهاد کشاورزی، صنایع و بازرگانی و سازمان‌های متعددی مانند موسسه استاندارد، سازمان دامپزشکی و شهرداری‌ها به دلایل قوانین خود در امور فرآورده‌های غذایی نظارت می‌کنند.

در حال حاضر به صورت همزمان علاوه بر مسوولیت اداره کل نظارت بر مواد غذایی وزارت بهداشت مبنی بر صدور پروانه تاسیس، بهره‌برداری و پروانه ساخت برای تمامی فرآورده‌های تولید داخل درخصوص برخی از اقلام غذایی موسسه استاندارد درج نشان استاندارد را نیز اجباری کرده است.

لذا همزمان موسسه استاندارد نیز بر نحوه تولید مواد غذایی نظارت می‌کند. همچنین درخصوص مواد خام با منشأ دامی‌ و گیاهی وزارت جهاد کشاورزی و سازمان دامپزشکی نیز نظارت دارند. درباره تدوین استانداردهای مربوط به مواد غذایی نیز مسوولیت تدوین استاندارد‌های اقلام خوراکی به عهده موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران است و وزارت بهداشت در این خصوص مباشر تدوین است.

بدلیل همپوشانی آشکار وظایف و مسوولیت‌های این سازمان‌ها، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان فرآورده‌های غذایی در ایران همواره بین این سازمان‌ها و مسوولیت‌ها و وظایف آنها سرگردان هستند. از سوی دیگر در صورت بروز مشکل در امر فرآورده‌های غذایی این سازمان‌ها با انداختن مسوولیت به گردن یکدیگر عملا از پذیرش مسوولیت خود و رفع مشکلات به وجود آمده سرباز می‌زنند. به همین دلیل تاکنون چند بار پیشنهادهایی در زمینه تمرکز امور دارو و غذا در سازمانی خاص در کشور مطرح شده که هیچ‌یک از آنها تاکنون به نتیجه نرسیده است. در آخرین تلاش صورت گرفته از سوی مجلس شورای اسلامی ‌حدود ۴ سال قبل موضوع تشکیل سازمان دارو و غذا به عنوان زیر مجموعه وزارت بهداشت مطرح شد که با مخالفت دولت روبه‌رو شد. دلیل مخالفت وزارت بهداشت در آن زمان آن بود که ساماندهی امور دارو و بخصوص غذا در کشور، نیازمند یک سازمان فراوزارتی است و تشکیل سازمان دارو و غذا به عنوان زیرمجموعه وزارت بهداشت غیر از افزودن یک سازمان جدید به مجموعه پیچیده نظارتی در کشور، مشکلی را حل نخواهد کرد.

● کمبود ریز مغذی‌ها

هر چند عمده‌ترین مشکلات تغذیه‌ای کشور، سوءتغذیه ناشی از کمی ‌دریافت پروتئین و انرژی است؛ اما کمبود ید و آهن و کم‌خونی ناشی از آن و کمبود روی نیز نقش مهمی‌ در این میان دارند. همچنین کمبود ویتامین شامل کمبود ویتامین‌های گروه B مثل ویتامین ۲ B و کمبود ویتامینD نیز در کودکان گزارش شده است. بعضی از این کمبودها به دلیل فقر مواد مغذی در غذاهای منطقه گروه‌های سنی را درگیر می‌کند، ولی کودکان به دلیل افزایش نیاز در دوران رشد بیشتر در معرض خطر قرار می‌گیرند. افزایش نیاز در این دوران قابل توجه است و بویژه کودکان در جهش‌های رشد نیاز بیشتری به مواد مغذی و ریزمغذی‌ها مانند ید و آهن دارند.

شیوع کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن نیز در دختران پس از بلوغ به دلیل خونریزی ماهانه افزایش می‌یابد، سایر کمبودها مانند کلسیم و ویتامینD نیز در دوران کودکی و نوجوانی به طور یکسان بر هر دو جنس اثر می‌گذارد ولی در نهایت زنان بیشتر در معرض خطر کمبود کلسیم و ویتامینD قرار می‌گیرند.

کمبود روی در کودکان زیر‌۲ سال در کشور حدود‌۲۰درصد است؛ اما در برخی مناطق کشور، این کمبود بسیار شدیدتر است. در مناطق روستایی جنوب کشور مانند استان سیستان و بلوچستان، کرمان و جنوب خراسان کمبود روی بیش از‌۷۰ درصد است. همچنین‌۳۰ درصد کودکان استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل از این کمبود در رنج‌اند. این کمبود در کودکان‌۶ ساله کشور‌۳۰ درصد است که در اقلیم جنوبی به بیش از ‌۴۵ درصد می‌رسد و باز هم مشکل در مناطق روستایی شدیدتر و حدود‌۵۰درصد است.

متاسفانه این کمبود در زنان باردار کشور نیز بالاست. در مجموع‌۴۰ درصد زنان باردار‌۵ ماهه و بالاتر در معرض کمبود هستند. این کمبود در زنان باردار برخی مناطق به بیش از‌۶۰ درصد می‌رسد. کمبود روی در جوانان نیز در کل کشور نزدیک به ۳۰ درصد است و شیوع آن در مناطق روستایی با اختلاف معنی داری بیش از مناطق شهری است.

علی اخوان بهبهانی