معیارهای ارزیابی منابع اطلاعاتی الكترونیكی با تاکید بر وب سایت ها

یكی از نقش های سنتی كتابداران, ارزیابی و انتخاب منابع اطلاعاتی است آنان برای این كار در محیط سنتی, از معیارها و مقیاس های خاصی استفاده می كنند با ظهور فناوری های نوین اطلاعاتی, نقش های سنتی كتابداران هم به سرعت در حال دگرگونی است

هرچند محمل‌های اطلاعات در طی زمان همواره در حال دگرگونی هستند، با این حال ارزیابی كیفی و انتقادی اطلاعات، از ابتدا یكی از نقش‌های سنتی كتابداران به حساب می‌آمده است. امروزه شبكه جهانی وب یكی از مهم‌ترین منابع و محمل‌های دسترسی به اطلاعات محسوب می‌گردد و از آنجا كه استفاده از اینترنت روز به روز در حال افزایش است، همزمان با حجم عظیم اطلاعات درست و معتبر، به دلیل ه فیلتر داوری و ویراستاری و این كه مراحل ویرایش مرسوم در روند انتشار منابع چاپی را طی نمی‌كنند، اطلاعات نامعتبر بسیاری در اینترنت انتشار می‎یابد. بسیاری از اطلاعات قابل دسترس از طریق اینترنت، نه‌تنها غیرمفید هستند، بلكه حتی ممكن است نادرست یا گمراه‌كننده هم باشند. این امر بویژه در مورد اطلاعات پزشكی اهمیت بیشتری دارد و نگران‌كننده به نظر می‎رسد، چرا كه ممكن است خیلی از كاربران، اینترنت را به عنوان منبعی برای كسب اطلاعات پزشكی خود، خانواده و دوستان مورد استفاده قرار دهند. با توجه به این موارد، ارزیابی انتقادی و كیفی وب‌سایت‌ها، اطلاعات موجود در آن‌ها، و تعیین دامنه كاری آن‌ها در برخورد با نیازها و احتیاجات استفاده‌كنندگان، ضروری به نظر می‌رسد. این نوشته به تحلیل و ارزشیابی وب سایت‌ها و منابع اطلاعات الكترونیكی موجود در وب می‌پردازد و روش‌ها و معیارهایی برای ارزیابی اطلاعات الكترونیكی و ارزیابی و گزینش منابع اطلاعاتی مناسب، معتبر و درست، ارائه می‌نماید.

مقدمه

یكی از نقش‌های سنتی كتابداران، ارزیابی و انتخاب منابع اطلاعاتی است. آنان برای این كار در محیط سنتی، از معیارها و مقیاس‌های خاصی استفاده می‌كنند. با ظهور فناوری‌های نوین اطلاعاتی، نقش‌های سنتی كتابداران هم به سرعت در حال دگرگونی است. گستره وسیعی از انواع منابع اطلاعاتی در اینترنت وجود دارند که افراد مختلف ممکن است به دلایل متفاوت از آن‌ها استفاده کنند. همانطور که معیارهای ارزیابی منابع چاپی در محیط الکترونیکی کاربرد دارند، در زمینه شاخص‌های ارزیابی منابع اطلاعات الکترونیکی گوناگون هم همپوشانی زیادی دیده می‌شود. در ارزیابی منابع اطلاعاتی الکترونیکی برخی معیارهای کلی وجود دارند، و تعدادی از معیارها نیز برای نوع خاصی از منابع اهمیت می‌یابند. مثلاً در بررسی و ارزیابی یک وب سایت ممکن است شناسایی اعتبار اطلاعات موجود در سایت مهم باشد، اما برای فردی که از بایگانی‌های اف‌تی‌پی استفاده می‌كند سرعت دسترسی به اطلاعات مهم‌تر است (کوک، ص۱۲۳). انواع منابعی كه در اینترنت وجود دارند با نام وب‌سایت‎ها، مجلات تخصصی و عمومی الكترونیكی، منابع متن كامل پایگاه‎های اطلاعاتی، منابع اطلاعاتی و خبری، تبلیغات، اطلاعات تجاری، منابع چندرسانه‎ای و غیر آن شناخته می‎شوند، كه هر یك را باید با توجه به ویژگی‌های خاص خود مورد ارزیابی و سنجش قرار داد. در حال حاضر چگونگی ارزیابی وب‌سایت‌ها و اطلاعات موجود در آن‌ها یك مبحث جدی در مراكز آموزشی دنیا است. كمیت اطلاعات منتشرشده در اینترنت (بویژه از طریق شبكه جهانی وب) نسبت به اطلاعات قابل دسترس از طریق دیگر رسانه‌ها روز به روز در حال افزایش است. امروزه هر كس قادر است در یك وب‌سایت شخصی به انتشار مطالب دلخواه خود بپردازد و متأسفانه هیچ كنترل رسمی به منظور رعایت حداقل استانداردها و معیارهایی كه معمولاً در انتشارات چاپی كاربرد بیشتری دارند، وجود ندارد. بدیهی است كه ما هر چیزی را كه در تلویزیون می‌بینیم، از رادیو می‌شنویم، یا حتی در كتاب‌ها و مجلات می‌خوانیم، صرفاً به جهت این كه از طریق این رسانه‌ها اعلام شده است، باور نمی‌كنیم؛ نمی‌توانیم هر چیزی را كه در اینترنت قرار گرفت، به دلیل این‌كه اینترنت به صورت یك رسانه غالب و جاذب درآمده است، بدون هیچگونه ارزشیابی قبول كنیم ( p.۲۴۷ ،Dragulanescu،۲۰۰۲، .۲۴۷). پس مطالب و اطلاعات گوناگون به صرف انتشار از طریق وب، اعتبار نمی‌یابند. اگرچه اینترنت به عنوان یك منبع اطلاعاتی ارزشمند و عالی مطرح است، در عین حال می‎توان آن را ابزاری غیرمؤثر و تلف‌كننده وقت نیز قلمداد كرد، كه بسیاری از اطلاعات آن ناموثق، كهنه و غیرمفید است. این مطلب هنگامی روشن‎تر می‌شود كه حجم بالای اطلاعات منتشره، آلودگی اطلاعات، امكان انتشار اطلاعات توسط همه، و ه فیلتر داوری و ارزشیابی در وب را به آن بیفزاییم.

●وب‌سایت‌ها

وب‌سایت‌ها مجموعه‌ای از صفحات موجود در شبكه جهانی وب هستند که ممکن است توسط افراد یا سازمان‌های مختلف تجاری، علمی، موضوعی، ملی، بین‌المللی، و ... ایجاد و پشتیبانی شوند. وب جهانی یك فناوری شبكه‎ای بسیار پیچیده است كه اخیراً چند صد میلیون صفحه وب و میلیون‌ها كاربر، از این فناوری استفاده می‌نمایند. هر روز استفاده‌كنندگان این صفحات به‌منظور یافتن مناسب‌ترین، مرتبط‌ترین و روزآمدترین اطلاعاتی كه نیاز دارند، به جستجو در وب می‌پردازند. در شبكه جهانی وب، استفاده‌كنندگان به وسیله راهنماهای صفحه به صفحه و پیوندهای موجود، به كاوش می‌پردازند. محتوای صفحات مرتبط با این پیوندها معمولاً برخی اطلاعات را در غالب متون یا تصاویر به استفاده‌كنندگان ارائه می‌دهد.

طرح یك وب‌سایت از سه قسمت اصلی تشكیل شده:

۱. سرصفحه وب‌سایت(Header)،

۲. بدنه اصلی،

۳.ته‌ستون (پایین صفحه وب‌سایت).

با بررسی تمام این بخش‌ها می‌توانیم پاسخ سؤالات زیر را پیدا كنیم:

- مؤلف وب‌سایت كیست؟

- سایت چه وقت ایجاد شده است؟

- چه كسی سایت را پشتیبانی می‌كند؟

- ارتباطات فراهم‌شده چه چیزی را بیان می‌دارند؟

- مخاطبان احتمالی وب‌سایت چه كسانی هستند؟

- هدف از روابط موجود در وب‌سایت چیست؟

بیشتر وب‌سایت‌ها به‌منظور ایجاد ارتباط و تعاملات لازم، اجازه ارتباط الكترونیكی را برای استفاده‌كنندگان فراهم می‎نمایند. پیشرفت كیفیت وب‌سایت‌ها، براساس عكس‎العمل‌های گوناگون استفاده‌كنندگان و ارتباط استفاده‌كنندگان با تهیه‌كنندگان اطلاعات، تداوم می‎یابد (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۵۱).

●معیارهای ارزیابی

در زمینه ارزیابی اطلاعات و منابع چاپی و بویژه منابع اطلاعات الكترونیكی، مطالب زیادی در وب‎سایت‎های گوناگون ارائه شده است. معیارهای ارزیابی «كتس»(Katz) (۱۹۹۲) درباره ارزیابی منابع چاپی، در مورد منابع الكترونیكی هم كاربرد دارد. اما به دلیل ویژگی‎های خاص منابع الكترونیكی و اینترنت علاوه بر این معیارها، در ارزیابی منابع الكترونیكی موارد خاص محیط‎های الكترونیكی هم به آن افزوده می‎گردد. مهم‌ترین معیارهایی كه در ارزیابی منابع الكترونیكی در اكثر وب‎سایت‎ها و منابع اینترنتی به آن‌ها اشاره شده عبارت‌اند از: صلاحیت و اعتبار نویسنده و ناشر، حوزه و دامنه پوشش موضوعی، محتوا، صحت و درستی، هدف و مخاطبان، ایجاد ارتباط و تعامل، قابلیت دسترسی و كاربرپسندی، و تازگی و روزآمدبودن مطالب.

ویژگی‌ها و عواملی كه كیفیت و ارزش یك منبع اطلاعاتی را مشخص می‎نمایند ممكن است با توجه به نیازهای اطلاعاتی افراد و ماهیت منابع مورد ارزیابی متفاوت باشند؛ بنابراین رهنمودهای ارائه شده برای ارزیابی منابع اطلاعاتی تا حدودی نسبی است و نمی‎توان آن‌ها را وحی مْنزل فرض كرد؛ هر چند تمامی این رهنمودها یا بخشی از آن‌ها ممكن است در مورد یك منبع اطلاعاتی باكیفیت، صادق باشند. معیارهای اصلی ارزیابی منابع اطلاعات الكترونیكی در ادامه به تفصیل بیان شده‎اند.

●هدف

بیان هدف سایت، شناخت آن را ساده می‌كند و استفاده‌كنندگان را قادر به فهم آن می‎نماید. هدف هر منبع، مقصد و آمال آن را مشخص می‎كند. ارزیابی هدف منبع، با دیگر معیارهای ارزیابی بویژه با دامنه پوشش منبع اطلاعات و معیارهای دیگری كه در ادامه درباره آن‌ها بحث خواهد شد، پیوند خورده است. در سایت‎های مختلف، اطلاعات مربوط به هدف با مراجعه به قسمت‎های help, FAQ, about و غیر آن قابل مشاهده است. سؤالاتی كه در این زمینه مطرح است، عبارت‌اند از:

- هدف واقعی سایت چیست؟

- هدف واقعی مؤلف سایت چیست؟

- آیا به اندازه كافی از بی‌طرفی مؤلف مطمئن هستید؟

- آیا هدف سایت، روشن و مخاطبین آن، مشخص هستند؟

- آیا سایت، پوشش موضوعی مورد نظر مخاطبین خود را فراهم می كند؟

- آیا سایت، منابع تكمیلی دیگر را در اختیار مخاطبین خود قرار می دهد؟

- آیا روش معینی (مثلاً پیوسته یا چاپی) برای ارائه اطلاعات وجود دارد؟

- آیا راهنمای روشنی برای اطلاعات و توضیحات موجود در صفحه وب وجود دارد؟ (Tweddle، ۱۹۹۸).

●روزآمدبودن

در اینجا میزان تازگی و نو بودن اطلاعات منتشرشده در سایت، مورد توجه قرار می‌گیرد.روزآمدی اطلاعات با بررسی تاریخ تولید اطلاعات، آخرین تاریخ روزآمدسازی، تاریخ بعدی روزآمدسازی، و فاصله زمانی روزآمدسازی سنجیده می‎شود. روزآمدی اطلاعات عامل بسیار مهمی در ارزیابی منابع اطلاعات به حساب می‎آید، چرا كه اطلاعات غیرروزآمد ممكن است نامفید، نادرست یا گمراه‌كننده باشند.

قضاوت در مورد تازگی اطلاعات دو جنبه دارد: یكی این كه تاریخ تولید سند را بدانیم و دیگر این كه تاریخ آخرین بازنگری را بازرسی كنیم و ببینیم چه موقع ویرایش شده است. مثلاً هنگامی كه می‌خواهیم در مورد وضعیت اقتصادی نیكاراگوئه بدانیم، به‌روزبودن مطالب اهمیت فراوانی دارد. تاریخ تولید مدرك گاهی اوقات بسیار مهم است و زمینه تاریخی مدرك را مشخص می‎كند. مثلاً بعد از چندین سال كه از جنگ دوم جهانی می‎گذرد، وقتی اسناد مربوط به آن را بررسی می كنیم، دانستن اینكه یك سند خاص قبل از جنگ، بعد از آن، یا در هنگام جنگ تولید شده، بسیار با اهمیت است. زمان تولید یك مدرك (و اعمال نفوذ در تولید یك مدرك)، در فهم محتوای آن به ما كمك می‌كند. در بررسی روزآمد بودن سایت، سؤالات زیر مورد توجه قرار می‌گیرند:

- آیا منبع اطلاعاتی به روز نگه داشته می‎شود؟

- فاصله زمانی روزآمدسازی چقدر است؟

- سایت چه وقت ایجاد شده است؟

- آیا تاریخ حق مؤلف، نمایش داده شده است؟

- آیا همه منابع و مآخذ ذكرشده قابل دسترس هستند؟

- آیا كلیه سایت‌های مرتبط و آدرس‌های اینترنتی درست عمل می‌كنند؟

- اگر ویرایش چاپی یك مدرك وجود دارد، تاریخ انتشار آن چه موقع است؟ (تاریخ انتشار مدرك موجود در وب كه كپی ویرایش چاپی آن است، كم‌اهمیت‎تر از تاریخ انتشار ویرایش چاپی است و اگر متفاوت باشد، تاریخ انتشار مدرك چاپی معیار قرار می‎گیرد.)

- آیا تاریخ تولید یا تاریخ قرارگرفتن اطلاعات در وب، مشخص است؟ (در مورد اطلاعاتی كه ویرایش چاپی آن‌ها وجود ندارد، دو راه مختلف برای تشخیص و تعیین اولین باری كه اسناد در وب منتشر شده‌اند، وجود دارد. آیا آخرین تاریخ بازنگری، ویرایش، و روزآمدسازی مدرك مشخص شده است؟ روزآمدسازی مرتب اسناد و مدارك، اهمیت و اعتبار آن‌ها را بالا می‌برد. تاریخ آخرین بازنگری، میزان به‌روزبودن مطلب را نشان می‌دهد. یاداشت‌هایی كه اغلب مؤلفین وب با عنوان CONSTANTLY UPDATE (روزآمدسازی مداوم)، روی مدارك خود می‌گذارند، به همین منظور است (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۱۰).

●صحت و درستی

- آیا منابع مورد استفاده در تولید یك مدرك خاص، به روشنی ذكر شده‌اند؟ (این مورد در نوشته‌های علمی به صورت كتابشناسی و یادداشت، یكی از اصول كار است. اگر چه نباید این انتظار را از مدارك غیرعلمی نیز داشت، ولی برای ارزیابی اعتبار آن‌ها باید این سؤال را مطرح كرد. این سؤال به منظور اندازه‌گیری و سنجش كیفیت، اعتبار و درستی مطلب پرسیده می‎شود.)

- آیا فیلتر ویراستاری وجود دارد؟ (ویراستار با كار خود (یعنی كنترل و تصحیح اطلاعات)، سطح كیفیت و درستی مطالب را افزایش می‌دهد. در اغلب انتشارات چاپی، فرایند ویراستاری انجام می‎گیرد.)

- آیا مدرك از لحاظ دستور زبان و نگارشی صحیح است؟ (هر چند در تمامی مدارك ممكن است اشتباهات كوچكی از لحاظ نگارش وجود داشته باشد، ولی نباید این موارد زیاد باشند، چرا كه ممكن است باعث اشتباه در فهم مطلب مورد نظر گردند.)

- آیا امكان آزمودن و كنترل صحت منابع وجود دارد؟

- آیا حوزه تخصصی مؤلف با موضوع تحت پوشش، همخوانی دارد؟

- آیا مؤلف، روش تحقیق و فرایند گردآوری داده‎‎ها را به روشنی بیان كرده است (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۰۹)؟

- چه كسانی منابع را نوشته‎اند؟آیا آنان، مدرك دانشگاهی معتبری دارند؟

- آیا از روش‎های پژوهشی مناسبی استفاده شده و اطلاعات، بر مبنای پژوهش به دست آمده است؟

- آیا ارجاعاتی به منابع اطلاعاتی چاپی داده شده است؟

عوامل دیگر از جمله اعتبار و شهرت منبع، دانش و مهارت نویسندگان و سازمان‌های دخیل، و روزآمدی اطلاعات هم در صحت و درستی آن اثر دارند.

---